Uitgereik deur Ismail Joosub namens die FW de Klerk Stigting op 03/07/2025

Suid-Afrika se jeugwerkloosheidskrisis is niks nuuts nie. Wat wél nuut is – ten minste in die openbare debat – is die groeiende besef dat ons amptelike arbeidsyfers dalk ’n groot deel van die werklikheid miskyk. Volgens Statistiek Suid-Afrika was 46,1% van jongmense tussen 15 en 34 jaar in 2025 werkloos, met meer as 62% van dié tussen 15 en 24 sonder werk. Maar toenemende bewyse dui daarop dat miljoene jong mense wél inkomste verdien – in die informele ekonomie. Hierdie vorme van werk pas nie altyd netjies in opnames of sigblaaie nie, maar dit is werklik, betekenisvol en groei vinnig.

Die omvang van hierdie sogenaamde “skadu-ekonomie” kan nie langer geïgnoreer word nie. Studies toon dat bykans 9 miljoen mense (8,2 miljoen volgens FinScope) hul inkomste uit informele aktiwiteite verkry – meer as dubbel die getal (3,3 miljoen volgens Stats SA) wat amptelik as werkend in die informele sektor aangeteken is. Dit sluit in mikro-entrepreneurs wat op straathoeke goedere verkoop, bouwerkers wat hul dienste by padkante aanbied, aflewerings- en ritdiensbestuurders in die digitale gig-ekonomie, asook ’n wye netwerk van kleinhandelaars, haarkappers, ambagslui en agterkamer-verhuurders. Sommige van hulle werk alleen, ander dra die finansiële las van hele huishoudings en gemeenskappe. In baie gevalle is hierdie ondernemings ongeregistreer, werk hulle slegs met kontant, en val buite die bereik van die SAID – maar dit bly wettige en onontbeerlike bronne van inkomste.

Ten spyte van die sigbaarheid van hierdie aktiwiteite in bykans elke township, plattelandse dorpie en informele nedersetting regoor die land, bly Suid-Afrika se informele ekonomie steeds buitengewoon klein in vergelyking met internasionale standaarde. Die informele sektor dra volgens konserwatiewe ramings by tot net minder as 20% van totale indiensneming en sowat 6% van die BBP – teenoor ongeveer 25% of meer in soortgelyke lande. In Afrika suid van die Sahara werk meer as 90% van jongmense informeel. Hier by ons bly baie van hulle egter heeltemal buite die arbeidsmark. Dit is nie omdat Suid-Afrikaanse jeug nie bereid is om te werk nie, maar omdat die omgewing dikwels te onvriendelik is vir klein ondernemings om werklik te floreer. Permitstelsels is moeilik en omslagtig. Infrastruktuur is gebrekkig of glad nie daar nie. Informele handelaars leef in vrees vir wetstoepassing. En finansiële instellings – met min uitsonderings – toon min belangstelling in ongeregistreerde risiko’s.

Ons moet eerlik en nugter wees oor beide die belofte én die beperkings van hierdie sektor. Aan die een kant bied die informele ekonomie ’n werklike alternatief vir armoede aan duisende werklose jongmense. Toetrede verg min formele opleiding of kapitaal. Die inkomste is onreëlmatig, maar kan soms beduidend wees. Informele huurmarkte – soos agterplaaskamers – bring jaarliks miljarde rand in. Gigwerk, insluitend e-hailing en afleweringsdienste, het buigsame inkomstestrome oopgemaak vir jong mense wat dikwels net met ’n selfoon werk – en soms meer verdien as met ander beskikbare werk. Maar aan die ander kant verdien die meeste jongmense in die skadubestaan ver onder die minimumloon. ’n Jong “hustler” in die township verdien dalk net R700 tot R900 per maand – skaars genoeg om te oorleef, wat nog te sê om te spaar, uit te brei of te formaliseer. Sonder kontrakte, voordele, versekering of enige regulatoriese beskerming, bly hulle uitgelewer aan uitbuiting en verlies.

Dis ook belangrik om te erken dat informele werk nie noodwendig ’n pad na formele geleenthede beteken nie. Baie jong mense bly vasgevang in randaktiwiteite – vir jare – sonder enige werklike vooruitsig op vaste werk of toegang tot krediet. ’n Universiteitsgegradueerde wat in die informele sektor werk, is dalk nie ledig nie, maar die gaping tussen haar kwalifikasies en die beskikbare werksgeleenthede wys op die diep strukturele gebreke van ons arbeidsmark. Dít is die stille las wat ons ekonomie afwaarts trek: ’n jong bevolking, gretig om te werk, maar sistematies uitgesluit – nie net van die formele arbeidsmark nie, maar ook van die ondersteuning wat hulle sou kon help om informeel te slaag.

As ons hierdie prentjie werklik wil verander, moet ons ophou om die informele ekonomie as ’n probleem te sien – en dit begin sien vir wat dit ook kan wees: ’n platform vir geleenthede. Ons hoef nie die “hustle” te romantiseer nie, maar ons móét dit erken en legitimeer. Dit beteken ons moet die regte toestande skep sodat informele besighede kan groei, kan formaliseer wanneer hulle gereed is, en op ’n betekenisvolle manier tot die nasionale ekonomie kan bydra. Dit vereis ’n verandering in munisipale beleid, innoverende finansiële oplossings en ’n doelgerigte belegging in jeugondernemings.

WAT KAN GEDOEN WORD?

Skep ’n Bemagtigende Munisipale Omgewing
Plaaslike regering moet dit makliker maak om ’n mikro-onderneming wettig te bedryf. Permitprosesse moet vereenvoudig word, kwotas afgeskaf word, en informele handelaars moet sonder vrees vir teistering of konfiskering van hul goedere kan werk. Munisipaliteite moet nie net straatverkopers verdra nie – hulle moet aktief ondersteun word. Dít beteken belegging in skoon, veilige en toegeruste handelsplekke, met basiese infrastruktuur soos water, berging, lig en sekuriteit. ’n Handelsstalletjie behoort nie ’n politieke guns te wees nie – dit behoort ’n reg te wees.

Innoveer Finansiële Insluiting vir Jongmense
Ons het spesifiek geteikende finansiële produkte nodig vir jong mense aan die onderpunt van die ekonomie. Mikrolenings van selfs R500 tot R5 000 kan ’n groot verskil maak, mits dit saam met behoorlike ondersteuning gegee word. Toelaagbefondsing vir jong entrepreneurs – soos gesien by die NYDA se jeugtoelaagprogram – moet opgeskaal word en beskerm word teen burokratiese struikelblokke. Finansiële instellings behoort alternatiewe kredietgraderingsmodelle te toets, byvoorbeeld deur selfoongeskiedenisse of gereelde voorraadinkope as aanduiders van kredietwaardigheid te gebruik. As mobiele data iemand kan help om lugtyd te koop, moet dit hulle ook kan help om toegang tot ’n lening te kry.

Benut Digitale Platforms en Vaardighede
Die regering en privaatsektor moet dit makliker maak vir jong mense om in te skakel by digitale platforms. E-handelsmarkplekke wat spesifiek ontwerp is vir verkopers in townships en landelike gebiede wys reeds dat informele entrepreneurs, met die regte ondersteuning, nasionale en selfs internasionale markte kan bereik. Opleiding in digitale bemarking, prysbepaling, voorraadbestuur en aflewering moet deel vorm van die basiese vaardigheidsprogram wat by TVET-kolleges en openbare besigheidsbroeikaste aangebied word. Werknemers in die platform-ekonomie – soos Uber-bestuurders en afleweringsryers – moet as volwaardige ekonomiese rolspelers erken word, met toegang tot minimum standaarde van billikheid en veiligheid, sonder om innovasie in die proses te smoor.

Herbelê in Praktiese, Verwaarloosde Ambagte
Ons moet weer ernstig begin belê in praktiese vaardighede. Nie net in kodering en robotika nie, maar ook in timmerwerk, loodgieterswerk, bakwerk, herstelwerk en kleinskaalse vervaardiging. Hierdie ambagte is nie uitgedien nie – hulle is bloot onderbedien. In ’n land met ’n behuisingstekort, gereelde kragonderbrekings en swak sanitasie is daar ’n duidelike behoefte aan ambagswerk. Wat egter ontbreek, is ondersteuning: gereedskap, opleiding en mentorskap. Programme wat basiese toerusting op ’n huur-tot-eiendom-basis beskikbaar stel, saam met vaardigheidsontwikkeling, toon reeds positiewe resultate. ’n Jong afleweringsryer wat met R700 per maand begin, kan binne ’n jaar R7 000 verdien – mits hy of sy die regte ondersteuning en struktuur ontvang.

Bou Vrywillige Weë na Formalisering
Ons moet laerisiko-roetes na formalisering skep. Nie elke informele besigheid wil of hoef onmiddellik te registreer nie. Maar vir dié wat wel wil, moet daar oorgangsaanmoediging wees: belastingvrystellings, gratis hulp met registrasie, en toegang tot praktiese hulpmiddels vir nakoming. Dít sal nie net die belastingbasis verbreed nie, maar ook werksgeleenthede skep wat beter beskerm is en makliker gefinansier kan word. Beleidsmakers moet strafmaatreëls vermy – die doel is immers nie om informele ondernemings af te sluit nie, maar om hulle te help groei.

Laat Beleid die Data Volg
Beleid moet gebaseer wees op data. Stats SA het goeie vordering gemaak met sy SESE-opnames, maar ons het meer gedetailleerde, intydse inligting nodig oor hoe jong mense hul inkomste op informele maniere verdien, bestee en laat groei. ’n Regering kan nie ondersteun wat dit nie behoorlik kan meet nie. Opnames behoort vrae in te sluit oor byverdienste, gigwerk en ongeregistreerde transaksies. Dit sal nie net beleid verbeter nie, maar ook help om ou foute te vermy.

Hersien Toelaes as ’n Springplank, Nie ’n Plafon
Ons moet die verhouding tussen toelaes en entrepreneurskap nuut bedink. Suid-Afrika se maatskaplike toelaestelsel het massahonger voorkom en moet onwrikbaar beskerm word. Maar toelaes moet nie die plafon wees van wat jongmense kan bereik nie – dit behoort ’n beginpunt te wees. Waar moontlik, moet begunstigdes die keuse hê om passiewe steun in ondernemingskapitaal om te skakel – hetsy deur gepaarde spaargeld, aanvangspakkette vir klein sake, of werktoelaes wat gekoppel is aan dienslewering en plaaslike ontwikkeling. Dit gaan nie oor voorwaardes nie – dit gaan oor die moontlikheid van keuses.

Ondersteun Ook die Verbruiker
Terwyl ons die informele werksmark versterk, moet ons nie die beskerming van verbruikers en kliënte nalaat nie. Gesondheids- en veiligheidsmaatreëls, produkbetroubaarheid en basiese aanspreeklikheid moet proporsioneel uitgebrei word – veral in sektore soos voedseldienste, kinderversorging en huisherstel. Die bemagtiging van informele werkers en die beskerming van die publiek moet gelyk tred hou.

Daar is geen enkele oplossing wat jeugwerkloosheid sal oplos nie. Maar om die informele sektor te ignoreer, sou ’n ernstige fout wees. Miljoene jong Suid-Afrikaners is reeds aan die werk. Hulle verkoop, herstel, bou, lewer af en onderneem – sonder subsidies, sonder beskerming en dikwels sonder erkenning. Die minste wat ons kan doen, is om hulle halfpad te ontmoet.

Die FW de Klerk Stigting glo dat ekonomiese waardigheid begin by die vryheid om te werk, te handel en ’n lewe uit eie inspanning op te bou. Artikel 22 van die Grondwet erken reeds hierdie reg. Ons moet ophou om die informele ekonomie as ’n tydelike ompad vanaf formele indiensneming te sien, en dit begin erken as ’n strukturele werklikheid van ons samelewing. Met die regte hervormings kan dit van ’n laaste uitweg omskep word in ’n ware lanseerplatform.

As ons werklik werkloosheid wil verminder, die belastingbasis verbreed en waardigheid aan jongmense regoor die land wil herstel, moet ons begin daar waar hulle reeds aktief is: in die strate, op die markpleine, in die agterplase en op die apps. Die sogenaamde skadu-ekonomie is nie ’n bedreiging nie – dit is ’n onontginde geleentheid. En dit is tyd dat ons dit as sodanig begin hanteer.

Want werk – hetsy formeel of informeel – gaan nie net oor inkomste nie. Dit gaan oor waardigheid, oor doel en oor behoort. Dit gee mense ’n gevoel van waarde, bydrae en rigting. Dit verbind individue met hul gemeenskappe en bevestig hul plek in die samelewing. En wanneer ons daardie potensiaal ontsluit, doen ons meer as om die ekonomie te laat groei – ons herstel die siel van die nasie en gee gestalte aan die fundamentele grondwetlike belofte van ’n lewe in vryheid en waardigheid.