Uitgereik deur Shaun Kinnes namens die FW de Klerk Stigting op 14/06/2024

Inleiding:

Suid-Afrika se 2024 Algemene Verkiesing word gemerk as een van die belangrikste en mees omstrede verkiesings sedert die 1994-verkiesing wat Suid-Afrika se nuwe demokrasie en vryheid ingelui het. Nié net was die verkiesing hewig betwis nié, maar dit was die eerste wat onafhanklike kandidate toegelaat het om te staan.

Onafhanklike kandidate is individuele burgers, onverbonde aan ‘n politieke party, wat vir ‘n setel in die Parlement staan. Dit stel kiesers in staat om direk vir hul gekose kandidaat te stem om hulle binne nasionale en provinsiale wetgewers te verteenwoordig.

Voordele van Onafhanklike Kandidate:

1. Verhoogde Verteenwoordiging: Sienings anders as dié van politieke partye kan nou in die Parlement geopper word.
2. Verbeterde Aanspreeklikheid: Onafhanklike kandidate is onverbonde met geen lojaliteit aan ‘n politieke party. Dit maak hulle aanspreeklik slegs teenoor hul kiesers wat hulle verkies het.
3. Verhoogde Burgerlike Samelewing: Burgerlike samelewingsbewegings kan sekere onafhanklike kandidate ondersteun. Dit kan uiteindelik die burgerlike samelewing ‘n groter geleentheid bied om aan die wetmakingsproses deel te neem.

Hoekom is Onafhanklike Kandidate nou Toegelaat om Deel te Neem?

In die New Nation Movement NPC v President of the Republic of South Africa 2020 (6) SA 257 (CC) (“New Nation Movement”) saak het die Konstitusionele Hof dit as ongrondwetlik geag dat die Kieswet, 1998 nie voorsiening gemaak het vir onafhanklike kandidate om kandidate vir openbare ampe in provinsiale en nasionale verkiesings te wees nie. Die Hof het bevind dat dit inbreuk maak op die grondwetlike reg op vryheid van assosiasie (artikel 18), waardigheid (artikel 10), reg om te staan vir openbare amp (artikel 19(3)(b)) en reg op vryheid van gewete (artikel 15). As gevolg hiervan het die Hof die Kieswet ongeldig verklaar en die Parlement (as die land se wetgewende gesag) aangesê om dit reg te stel. Dit het gelei tot die Verkiesingswysigingswet, 2023 (“VWW”), wat op 13 April 2023 by wet onderteken is, wat die Wet verander het om vir onafhanklike kandidate voorsiening te maak.

Die VWW het in werking getree op 19 Junie 2023. Byna onmiddellik is die grondwetlikheid daarvan betwis deur twee afsonderlike sake, waarvan die uitsprake albei op 4 Desember 2023 deur die Konstitusionele Hof gelewer is.

Eerstens het die saak van Independent Candidate Association SA NPC v President of the Republic of South Africa and Others 2024 (2) SA 104 (CC) die 200/200-verdeling van setels in die Nasionale Vergadering betwis. Die Onafhanklike Kandidaat Vereniging SA NPC het aangevoer dat hierdie verdeling politieke partye bevoordeel en dus die waarde van stemme vir onafhanklike kandidate ondermyn en die grondwetlike bepalings oor gelykheid (artikel 9), die reg om te stem en die reg om te staan vir ‘n openbare amp oortree ( artikel 19) ondermyn. Die hof se uitspraak het die Parlement se diskresie in die strukturering van die kiesstelsel herbevestig, terwyl die behoefte beklemtoon word om eweredigheid en die vermyding van oorwig te balanseer – uiteindelik bepaal dat die verdeling nie inbreuk maak op politieke regte nie.

Tweedens, die saak van One Movement South Africa NPC v President of the Republic of South Africa 2024 (2) SA 148 (CC) het die 15%-handtekeningvereiste vir onafhanklike kandidate en herberekeninge van seteltoekenning betwis. Die meerderheid van die Hof het beslis dat die 15%-handtekeningvereiste politieke regte (spesifiek die vryheid om politieke keuses te maak en om vir openbare amptenare te staan) onregverdig en arbitrêr beperk het. Aangesien daar nie genoeg tyd was vir die Parlement om die Wet voor die 2024-verkiesing reg te stel nie, het die Hof ‘n tussentydse bevel (wat vir 24 maande sou geld) gemaak dat ‘n vereiste van 1 000 handtekeninge vir betwisting deur onafhanklike kandidate ingelees moet word.

Bogenoemde gevalle beklemtoon die voortdurende spanning tussen verkiesingsregulering en die behoud van fundamentele politieke regte, wat aandring op ‘n delikate balans om demokratiese beginsels in Suid-Afrika se verkiesingsprosesse te handhaaf.

Wie was die Kandidate?

Vyf onafhanklike kandidate het aan die Mei 2024-verkiesing deelgeneem:

1. Zackie Achmat in die Wes-Kaap;
2. Anele Mda in Gauteng;
3. Lovemore Ndou in Limpopo;
4. Faith Phathela in Limpopo; en
5. Blessings Ramoba in Limpopo en in Gauteng.

Zackie Achmat:

Zackie Achmat is geen vreemdeling vir Suid-Afrikaanse politiek nie en is al lank ‘n aktivis in die stryd teen MIV/VIGS. Zackie Achmat het sy veldtog gevoer om korrupsie te beveg. Hy het ook belowe om behuising, vervoer en gesondheidsgeregtigheid voor te staan deur die staat aanspreeklik te hou. Om sy aanspreeklikheid ‘n stap verder te neem, het hy gevra dat sy kiesers hom herroep indien hy nie sy getekende kontrak van etiek en verantwoordbaarheid nakom nie.

Zackie Achmat het 0,54% van die stemme in die Wes-Kaap (10 679 stemme) verwerf.

Anele Mda:

Anele Mda is nog ‘n veteraan van die burgerlike samelewing en die regering: Sy was eens op ‘n tyd die jongste lid van die Parlement (“LP”) in 2009 en het meer as 18 jaar ondervinding as ‘n sosiale en gender aktivis.

Haar sleutelbeleidsposisie het die afskaffing van staatsverkryging se tenderstelsel behels om korrupsie te beveg en ’n deursigtige en doeltreffende verkrygingstelsel te skep.

Anele Mda het 0,09% van die stemme in Gauteng (3 725 stemme) verwerf.

Lovemore Ndou:

Lovemore Ndou, ‘n ywerige bokskampioen en prokureur, het besluit om in die politieke swaargewigring te tree. Sy sleutelbeleidsposisies is:

1. Bekamping van korrupsie
2. Misdaad, om te verseker dat strenger maatreëls teen misdaad en misdadigers getref word.
3. Verseker eiendomsreg, begin deur nee te sê vir onteiening sonder vergoeding.
4. Kragkrisis, strewe na skoon en hernubare energiebronne.

Lovemore Ndou het 0,04% van die stemme in Limpopo (522 stemme) verwerf.

Faith Phathela:

Faith Phathela glo dat politieke partye nie meer die voertuig is waardeur daadwerklike verandering in die lewens van gewone Suid-Afrikaners teweeg gebring kan word nie. Haar beleidstandpunte word sterk deur haar geloof gelei en sy het haar veldtog geposisioneer as een wat korrupsie kan uitroei, met die argument dat die tenderproses uitgeskakel moet word en die departement van openbare werke versterk moet word.

Faith Phathela het 0,02% van die stemme in Limpopo (273 stemme) verwerf.

Blessings Ramoba:

Blessings Ramoba se sleutelbeleidsposisies is om werkloosheid te beveg, industrialisasie aan te dryf en grensveiligheid te verbeter.

Blessings Ramoba het 0,03% van die stemme in Gauteng (1 103 stemme) en 0,11% in Limpopo (1 574 stemme) verwerf.

Hoe het Onafhanklike Kandidate Gevaar in die 2024-verkiesing?

Soos uit die bogenoemde afgelei kan word, het al die onafhanklike kandidate beduidende uitdagings in die gesig gestaar, met niemand wat ‘n enkele setel in die Parlement kon wen nie. Die vernaamste struikelblokke is ‘n gebrek aan finansiële hulpbronne en logistieke infrastruktuur, wat dit moeilik maak om met gevestigde partye mee te ding. Onafhanklike kandidate het beperkte befondsing gehad vir veldtogte, personeel en uitreik na kiesers, anders as partye met aansienlike hulpbronne.

Daarbenewens het sommige onafhanklike kandidate nie bekende name gehad wat kiesers herken het nie, wat dit moeilik maak vir die kandidate gemaak het om sigbaarheid te bou en met kandidate van groot partye mee te ding. Hulle moes hul veldtog-infrastruktuur van nuuts af bou, wat tyd en hulpbronne gekos het wat hulle dikwels ontbreek het.

Ten slotte was kiesers huiwerig om onafhanklike kandidate te ondersteun weens vrees om hul stem te “mors” en eerder vir partye met ‘n groter kans om te wen gekies. Hierdie uitdagings het gesamentlik die impak van onafhanklike kandidate in die verkiesings beperk.

Oplossings?

Om die uitdagings wat onafhanklike kandidate in die gesig staar aan te spreek en Suid-Afrika se demokrasie te verbeter, is verkiesingshervorming nodig. ‘n Moontlike oplossing lê in die aanvaarding van die aanbevelings uit die 2003 Van Zyl Slabbert-verslag, wat ‘n “gemengde stelsel” voorstel. Hierdie stelsel kombineer proporsionele verteenwoordiging met kiesafdelinggebaseerde verkiesings, wat aanspreeklikheid en verteenwoordiging verbeter. Spesifiek, ons sou 300 lede van die Nasionale Vergadering uit 69 multi-lid kiesafdelings verkies, met elke kiesafdeling met drie tot sewe verteenwoordigers op grond van sy kiesesrbevolking. Die oorblywende 100 lede sal deur die huidige proporsionele verteenwoordigingslysstelsel verkies word.

Hierdie gemengde stelsel laat onafhanklike kandidate toe om meer doeltreffend binne kleiner, gemeenskapsgebaseerde kiesafdelings mee te ding eerder as oor hele provinsies. Daarbenewens verseker dit ‘n nouer verhouding tussen verkose verteenwoordigers en hul gemeenskappe. Dit kan ook help om die finansiële en logistieke struikelblokke te oorkom.

Slot:

Ten spyte van die uitdagings wat onafhanklike kandidate in hul debuutdeelname in die gesig gestaar het, was die 2024-verkiesing ‘n deurslaggewende stap na ‘n meer inklusiewe demokrasie. Om werklik grondwetlike demokrasie te weerspieël, moet Suid-Afrika verkiesingshervormings implementeer om onafhanklike kandidate toe te laat om meer doeltreffend mee te ding, terwyl aanspreeklikheid binne kleiner, gemeenskapsgebaseerde kiesafdelings bevorder word. Deur ’n meer inklusiewe politieke landskap aan te moedig en die hindernisse vir onafhanklike kandidate uit te skakel, kan Suid-Afrika die diverse stemme van sy burgers beter verteenwoordig, wat ons demokrasie meer lewendig en verteenwoordigend maak.