Uitgereik deur Ismail Joosub namens die FW de Klerk Stigting op 19/06/2025

Die Nasionale Vervolgingsgesag (“NVG”) van Suid-Afrika is oorspronklik gesien as ’n sentrale instelling wat die oppergesag van die reg moes handhaaf en misdaad moes beveg deur middel van onpartydige vervolging – soos bevestig in artikel 179(4) van die Grondwet, wat bepaal dat dit sonder vrees, begunstiging of vooroordeel moet geskied. Die wydverspreide opvatting dat die NVG ten volle onafhanklik is, is egter nie regtens korrek nie. Ingevolge artikel 179(6) van die Grondwet dra die Minister van Justisie “finale verantwoordelikheid” oor die NVG en moet hy saamstem met alle beleidsbesluite. Daarby is die NVG administratief deel van die Departement van Justisie, waar die Direkteur-Generaal van die departement as sy rekenpligtige beampte dien. Hierdie strukturele bepalings wek ernstige vrae oor die NVG se werklike vryheid van uitvoerende inmenging.

Hierdie kommer is verder beklemtoon deur ’n belangrike uitspraak van die Konstitusionele Hof in 2011 in Glenister v President van die Republiek van Suid-Afrika (“Glenister”), wat bevestig het dat die NVG se bevoegdhede om korrupsie te bestry grondwetlik onvoldoende was. Ná dié uitspraak is die taak om korrupsie te ondersoek oorgedra van die NVG se Skerpioene-eenheid na die Direktoraat vir Prioriteitsmisdaadondersoek (“DVPO”), oftewel die Valke – ’n eenheid binne die Suid-Afrikaanse Polisiediens. Hierdie verskuiwing, wat algemeen beskou word as ’n terugslag vir die doeltreffendheid van vervolging, het ernstige gevolge vir die strafregstelsel gehad, aangesien die Valke nie die mate van institusionele onafhanklikheid het wat die Hof vereis het nie.

Ten spyte van hierdie beperkings het die NVG in sy vroeëre jare ’n relatiewe mate van sukses behaal, met sleutelvervolgings wat bygedra het tot groter aanspreeklikheid. Oor tyd heen is sy vermoë egter ernstig ondermyn deur sistemiese probleme – vererger deur politieke inmenging, swak leierskapaanstellings en onvoldoende befondsing. Die NVG het nog nooit ’n Nasionale Direkteur van Openbare Vervolging (“NDOV”) gehad wat sy volle termyn uitgedien het nie. Veral gedurende die Zuma-administrasie het polities-belynde aanstellings tot dié sleutelposisie die instelling se vermoë tot onpartydige optrede onder verdenking geplaas en openbare vertroue geskaad. Institusionele onstabiliteit, saam met die geleidelike uitholling van interne kapasiteit, het daartoe gelei dat gespesialiseerde eenhede soos die Bateverbeurdingseenheid nou ernstig onderbeman is. Daar word selfs berig dat byna 50% van sleutelposisies vakant is, wat die NVG swak toegerus laat om die toenemend komplekse sake wat dit moet hanteer, te bestuur.

Die gevolge van hierdie tekortkominge blyk duidelik uit verskeie onlangse hoëprofiel-vervolgings wat in duie gestort het. In die saak van Moroadi Cholota, ’n voormalige assistent van die Vrystaatse Premier Ace Magashule, het die NVG nagelaat om die korrekte regsmeganisme vir ’n uitleweringsversoek te gebruik – met die gevolg dat die aanklagte laat vaar moes word. In die korrupsieverhoor van die voormalige Eskom-uitvoerende hoof, Matshela Koko, kon die NVG nie die omvangryke digitale bewyse betyds verwerk nie. Hierdie voorvalle is nie afsonderlike mislukkings nie, maar dui op ’n dieper, strukturele verval van die instelling. Dit ondermyn die publiek se vertroue in die regstelsel en versterk die gevaarlike persepsie dat polities gekonnekteerde individue bo die reg verhewe is.

Dit is belangrik om te besef dat hierdie institusionele mislukkings nie bloot tegniese of administratiewe tekortkominge is nie. Hulle tref die hart van die grondwetlike belofte van geregtigheid, billikheid en aanspreeklikheid. Artikel 179(2) plaas die verantwoordelikheid op die NVG om strafregtelike verrigtinge namens die staat in te stel. Wanneer die NVG nie hierdie mandaat doeltreffend uitvoer nie, word die publiek se vertroue in die staat se vermoë om die oppergesag van die reg te handhaaf ernstig geskaad – veral in ’n era wat steeds herstel van die skade wat staatskaping aangerig het.

Die grootste ontnugtering word onder die jeug gevoel. ’n Generasie wat in ’n grondwetlike demokrasie grootgeword het, verwag gelyke behandeling onder die reg – nie ’n regstelsel waarin die magtiges met straffeloosheid wegkom, terwyl die weerloses met vertragings gekonfronteer word nie. Wanneer vervolgings misluk of tot stilstand kom weens onbevoegdheid of politieke inmenging, leer jong Suid-Afrikaners ’n gevaarlike les: Dat geregtigheid onderhandelbaar is en dat die stelsel nie betroubaar is nie. Dit verlam demokratiese ontwikkeling en versterk sinisme teenoor staatsinstellings.

Tog het die NVG, ten spyte van sy huidige disfunksie, steeds potensiaal — maar slegs as politieke wil en openbare druk saamwerk om werklike hervorming te bewerkstellig. Die proses vir die aanstelling van die NDOV moet ontpolitiseer, deursigtig en onderhewig aan streng openbare ondersoek wees. Hoewel die Grondwet tans bepaal dat die President hierdie aanstelling maak, verdien voorstelle om hierdie bepaling te wysig – soos dié van die Demokratiese Alliansie (“DA”) – ernstige oorweging. Die DA stel voor dat die NDOV eerder deur die Parlement aangestel word ná ’n oop en deursigtige keuringsproses, sodat onbehoorlike uitvoerende invloed uitgeskakel kan word.

Intussen lyk dit asof die ANC ’n afsonderlike institusionele pad volg, gebaseer op die aanbevelings van die Nasionale Raadgewende Raad oor Teenkorrupsie (“NRRT”), wat die instelling van ’n Kantoor vir Openbare Integriteit voorstel. Daar is egter ernstige grondwetlike vrae oor hierdie benadering. Kritici voer aan dat NRRT se voorkeur vir ’n multi-agentskapmodel reeds in Suid-Afrika gefaal het, in stryd is met die Glenister-uitsprake, en nie oor die onafhanklikheid beskik wat beide die Grondwet en internasionale teenkorrupsie-verpligtinge vereis nie. Soos Paul Hoffman SC waarsku, kan die aanvaarding van hierdie aanbevelings bo die DA se hofgebaseerde voorstelle tot litigasie lei en die vestiging van doeltreffende teenkorrupsie-instellings verder vertraag.

Boonop wys breër hervormingsvoorstelle die pad na ’n vervolgingstelsel wat met beide geloofwaardigheid en doeltreffendheid funksioneer. Dit sluit die volgende in:

• Die totstandbrenging van ’n onafhanklike Anti-Korrupsiekommissie deur middel van die sogenaamde “Skerpioene 2.0”-Wetsontwerp, wat daarop gemik is om die NVG se voormalige korrupsiebestrydingsvermoë te herstel, in ooreenstemming met die Glenister-uitspraak.
• Die invoering van toegewyde parlementêre toesig oor die NVG, asook prestasieoudits deur liggame soos die Ouditeur-Generaal.
• Die bevordering van die werwing en behoud van ervare aanklaers deur mededingende vergoeding en verbeterde werksomstandighede.
• Die loods van ’n regshulpprogram vir studente om jong talent vinniger aan te moedig tot betrokkenheid by hofadministrasie en saakvoorbereiding.

Daarbenewens behoort Suid-Afrika ook lering te trek uit lande soos Kanada en Australië, waar onafhanklike vervolgingsdienste funksioneer met institusionele waarborge teen politieke inmenging. Hierdie stelsels bied waardevolle modelle om na te volg – veral ten opsigte van deursigtigheid, aanspreeklikheid van aanklaers en die hantering van digitale bewyse.

Om hierdie visie te verwesenlik, moet daar doelgerig in die volgende generasie aanklaers belê word. Programme soos die Aspirant-aanklaerprogram behoort uitgebrei te word. Nuwe inisiatiewe, soos ’n Jong Aanklaersraad en ’n Taakspan vir Digitale Bewyse, kan kapasiteit ontwikkel vir die tipe misdaad wat die 21ste eeu toenemend kenmerk. Jong mense moet nie hervorming slegs van die kantlyn af waarneem nie – hulle moet aktief betrokke wees by die herbou van die NVG tot ’n instelling wat hulle kan vertrou, en uiteindelik self kan lei. Terselfdertyd moet Suid-Afrika die ontwikkeling en behoud van hoogs bekwame regsprofessionele binne die vervolgingstelsel prioritiseer. Dit sluit in die skep van spesialis-loopbaanpaaie vir komplekse finansiële misdade, kubermisdaad en afpersing; die aanbied van voortdurende professionele ontwikkeling deur geakkrediteerde regsopleiding; en die stigting van vennootskappe met universiteite en regsverenigings om aanklaargenootskappe en regterlike klerkskappe aan te bied wat topregstalent lok. Sonder die samevloeiing van jeugdige innovasie én professionele uitnemendheid sal hervorming nie slaag nie.

Laat ons dit duidelik stel – die hervorming van die NVG is ’n morele noodsaaklikheid, nie bloot ’n tegniese of administratiewe uitdaging nie. As Suid-Afrika die oppergesag van die reg wil herstel, verantwoordbaarheid wil verseker en openbare vertroue wil herwin, moet die NVG van grond af heropgebou word. Hierdie taak verg sterk leierskap, politieke wil en ’n diep verbintenis tot geregtigheid. Dit vereis ook die aktiewe deelname van jong Suid-Afrikaners wat vars idees, energie en visie na die instelling kan bring. Die toekoms van die NVG – en inderdaad die toekoms van Suid-Afrika se demokrasie – hang hiervan af.

In die woorde van president Nelson Mandela: “Daar is niks soos om terug te keer na ’n plek wat onveranderd gebly het, om te ontdek op watter maniere jy self verander het nie.” Die NVG moet terugkeer na sy kernwaardes – en in dié proses moet dit ook homself hervorm om die uitdagings van ’n nuwe generasie aan te spreek. Suid-Afrika se jongmense verdien niks minder nie.