Uitgereik deur Shanees Nkandu namens die FW de Klerk Stigting op 13/05/2025

Inleiding

Die FW de Klerk Stigting se Menseregteverslagkaart, 2024, het onlangs die stand van die verskeie fundamentele regte wat deur die Suid-Afrikaanse Grondwet verskans is, ondersoek. Onder andere, beskerm die Grondwet die reg op burgerskap: Kragtens artikel 20 kan geen burger van hul burgerskap ontneem word nie. Verder vestig artikel 3 ‘n gemeenskaplike nasionale identiteit, wat gelyke regte, voorregte en voordele van burgerskap, sowel as pligte en verantwoordelikhede, vir alle burgers waarborg.

Verlore burgerskap herstel

Die Wet op Suid-Afrikaanse Burgerskap, 1995, reguleer die verkryging, verlies en herstel van burgerskap. In 2023 het die Hoogste Hof van Appèl (“Appèlhof”) beslis dat artikel 6(1)(a) van die Wet ongrondwetlik was aangesien dit volwasse Suid-Afrikaners outomaties van hul burgerskap ontneem het wanneer hulle ‘n ander nasionaliteit verkry het. Die hof het hierdie bepaling ongeldig verklaar vanaf sy ontstaan, wat beteken dat individue wat hul burgerskap onder hierdie wet verloor het, geag word nooit hul burgerskap verloor het nie. Op 6 Mei 2025 het die Konstitusionele Hof die Appèlhof se bevel bevestig toe dit uitspraak gelewer het in die saak van Demokratiese Alliansie v Minister van Binnelandse Sake en ‘n Ander.

Burgers met IDs

In 2024, het die Departement van Binnelandse Sake ‘n agterstand van byna 250 000 aansoeke vir Identiteitsdokumente (“ID’s”) opgeruim. Hierdie ophoping is deur die Departement toegeskryf aan ‘n verandering in IT-diensverskaffers. ID’s stel burgers in staat om bankrekeninge oop te maak, vir werk aansoek te doen en vir regeringsdienste te kwalifiseer. Die Departement het ook ‘n toename in die aantal Slim-IDs wat tussen 1 Oktober en 31 Desember 2024 uitgereik is, aangeteken: Met byna een miljoen uitgereik (’n oorprestasie van 69%). IDs stel burgers in staat om bankrekeninge oop te maak, vir werk aansoek te doen en vir regeringsdienste te kwalifiseer. Die moeilike vereistes om geboortesertifikate te verkry, het egter baie kinders van hul wettige erkenning as Suid-Afrikaanse burgers ontneem.

Ontwikkelings met ID-dokumente

Die Departement het ‘n toename in die aantal Slim-ID’s wat tussen 1 Oktober en 31 Desember 2024 uitgereik is, aangeteken, waarby byna Suid-Afrikaners 970 543 van hierdie veilige dokumente verkry het. Die projek om oor te skakel van die groen ID-boeke na die slim-IDs was ‘n poging om langtermynkwessies van bedrieglike identiteitsdokumente en foutiewe blokkering van ID’s te bekamp.

Nuwe wette wat kom

Die Witskrif oor Burgerskap, Immigrasie en Vlugtelingbeskerming, 2023, was oop vir openbare kommentaar tot Januarie 2024. Dit het kritieke uitdagings binne die Wet op Suid-Afrikaanse Burgerskap, 1995, Wet op Immigrasie, 2002, en Wet op Vlugtelinge, 1998, uitgelig. Onder die primêre bekommernisse was die gebrek aan onderskeid tussen Suid-Afrikaanse burgers van geboorte en dié wat burgerskap deur naturalisasie verkry het in die Nasionale Bevolkingsregister. Die Kabinet het die Witskrif op 10 April 2024 goedgekeur om die opstel van nuwe wetgewing op hierdie terrein te begelei.

Gevolgtrekking

Die Konstitusionele Hof se uitspraak oor burgerskapverlies het hierdie fundamentele reg aan baie geaffekteerde burgers herstel. Die voorgestelde beleidsveranderinge, veral die nuwe wetgewing wat deur die Witskrif gelei sal word, weerspieël ‘n poging om die bestuur van onder andere burgerskap te stroomlyn. Die doeltreffendheid van hierdie hervormings sal egter afhang van hul implementering, volgehoue betrokkenheid van belanghebbendes en die oplossing van langstaande ondoeltreffendhede binne die Departement. As dit suksesvol uitgevoer word, kan hierdie maatreëls ‘n beduidende bydrae lewer tot die vervulling van die staat se plig om Suid-Afrikaners se reg tot burgerskap te eerbiedig, beskerm, bevorder en verwesenlik (artikel 7 van die Grondwet). Vir meer inligting oor die welvaart van hierdie belangrike reg, sien die FW de Klerk Stigting se Menseregteverslagkaart, 2024.