Uitgereik deur Christo van der Rheede namens die FW de Klerk Stigting op 24/01/2025

President Cyril Ramaphosa het die Onteieningswetsontwerp onderteken ná vyf jaar van uitgebreide openbare deelname – óf sodanige deelname betekenisvol was, is ‘n ander vraag. Hierdie wet, nou bekend as die Onteieningswet, 2024, laat staatsorgane – soos plaaslike, provinsiale en nasionale owerhede – toe om eiendom vir ‘n openbare doel of in die openbare belang te onteien. (Niks noemenswaardigs hier nie aangesien onteieningswette wêreldwyd voorkom.) Wat wél van belang is, is dat die Wet spesifiek bepaal dat dit “regverdig en billik kan wees as geen vergoeding betaal word waar grond in die openbare belang onteien word nie” (sien artikel 12(3)). In die volksmond “onteiening sonder vergoeding”, of “OSV”, word dit elders in die Wet herhaal (sien artikel 12(4) ens.). Die Wet op Onteiening, 2024, herroep die Wet op Onteiening, 1975 uit die apartheidsera.

Volgens die presidensie is hierdie wet in lyn met artikel 25 van die Grondwet wat bepaal dat geen wet arbitrêre ontneming van eiendom mag toelaat nie, terwyl erken word dat onteiening ‘n noodsaaklike meganisme is wat die staat in staat stel om iemand se eiendom (met eiendom wat nie tot grond beperk is nie) vir ‘n openbare doel of in die openbare belang te bekom. Die Grondwet bepaal egter uitdruklik dat sodanige onteiening onderhewig is aan regverdige en billike vergoeding wat deur die staat betaal word aan die persoon wie se eiendom onteien word. Artikels 25(5) en 25(8) van die Grondwet vereis dat die staat redelike wetgewende en ander maatreëls binne sy beskikbare hulpbronne moet tref om toestande te bevorder wat burgers in staat stel om op ‘n billike basis toegang tot grond te kry. Geen bepaling van artikel 25 verhinder die staat om wetgewende en ander maatreëls te tref om grond-, water- en verwante hervorming te bewerkstellig nie.

Die Wet op Onteiening, 2024, moet nie verwar word met vorige pogings om artikel 25 van die Grondwet te wysig nie, wat regverdige en billike vergoeding in gevalle van grondonteiening waarborg. Die Grondwet is die hoogste wet in Suid-Afrika en geniet voorrang, wat beteken dat enige wet wat die Grondwet weerspreek nietig is. Daar is voorheen gepoog om die Grondwet te verander om uitdruklik vir onteiening sonder vergoeding voorsiening te maak (sien die Agtiende Wysigingswetsontwerp op die Grondwet (B18-2021) wat op 7 Desember 2021 deur die Parlement verwerp is). Omdat die Grondwet spesifiek nie gewysig is om OSV moontlik te maak nie, is die Onteieningswet, 2024 onmiddellik oop vir ‘n grondwetlike uitdaging omdat dit teenstrydig is met die Grondwet.

Die Wet bepaal in artikel 12(3) dat gevalle van nul vergoeding in die Wet onder andere vir verlate eiendom (sowel grond as geboue) kan wees. Dit is egter nie ‘n geslote lys nie. Dit noem slegs sommige faktore wat oorweeg kan word, maar dit is nie al die faktore wat oorweeg mag word nie.

Alhoewel daar wetlik aangevoer word dat “nul” vergoeding, een van die groot bekommernisse, nie beteken dat grond sonder vergoeding onteien kan word nie, aangesien dit beweer dat dit nie dieselfde is as “geen” vergoeding nie, kom dit in werklikheid neer op geen vergoeding.

Artikel 12 van die nuwe wet laat die howe toe om te bepaal of “nul-vergoeding” regverdig en billik is in spesifieke omstandighede. Dit beteken ook dat die howe kan bepaal wanneer geen vergoeding ingevolge die Wet regverdig óf billik is.

Die beskikbare regsweë om die Onteieningswet, 2024 uit te daag, bestaan uit ‘n verskeidenheid opsies:

• Opsie 1: Indien 1/3 van die LP’s in die parlement voel dat die wet ongrondwetlik is, het hulle ‘n maand om ‘n direkte aansoek by die Konstitusionele Hof in te dien waarin die hof gevra word om die wet ongrondwetlik te bevind (artikel 80 van die Grondwet). Dit is die mees raadsame en rasionele opsie, aangesien dit vinnige, direkte toegang is wat deur die staat gefinansier word.
• Opsie 2: ‘n Belanghebbende party stel ‘n hofaansoek in om die Wet se grondwetlikheid (artikel 29 van die Grondwet) te betwis. Dit sal uit private koffers gefinansier moet word, sal dalk eers in die hooggeregshof moet begin en tot by die konstitusionele hof gevoer moet word en is dus baie stadiger as opsie 1.
• Opsie 3: Sodra “nul vergoeding” van grond gepoog is, kan dit betwis word, eers deur ‘n konsultasieproses wat deur die Wet vereis word, en indien daar geen ooreenkoms is nie, deur litigasie.

Boonop keer niks die parlement om die Onteieningswet, 2024, te verander om “nul vergoeding” daaruit te verwyder nie.

Die werklike toets lê egter in die wyse waarop die Wet geïmplementeer sal word (ten tyde van die skryf hiervan was die Wet nog nie in die Staatskoerant gepubliseer nie en die inwerkingtredingsdatum daarvan is onbekend). Hetsy in ooreenstemming met die Grondwet óf op ‘n wyse waarvan die uitkoms nie regverdig en billik is nie en dus nie in pas is met die vereistes van die Grondwet nie. In gevalle van grootskaalse grondbesetting, veral naby of selfs in dorpe en stede, bied die howe feitlik geen beskerming aan grondeienaars nie en hofbevele word geïgnoreer.

Die president se instemming tot die wet kan deur mense uitgebuit word om grootskaalse grondbesetting aan te moedig. Verstedeliking is ‘n groot uitdaging en daar word beraam dat 7 uit elke 10 mense teen 2030 in stede sal woon. Stadsbeplanners sal proaktief moet optree om behuising te verskaf en sodoende te verhoed dat mense grond onwettig beset. Plakkerskampe in stedelike gebiede is reeds besig om buite beheer te raak.

Nog ‘n groot uitdaging is landbougrond. Om grond sonder vergoeding in die openbare belang te onteien en dit links en regs te versprei in die hoop dat mense dit produktief sal gebruik om voedsel vir die land te produseer, is wensdenkery. Dit is nie grond wat voedsel produseer nie, maar kundigheid. En finansiering!

Volgens die verslag van die gemeenskapseiendomsverenigings (CPA’s) van 2023-’24 wat in die parlement gedien het, staan die totaal van geregistreerde CPA’s nasionaal op 1742 verenigings. ‘n Paar van die geregistreerde CPA’s voldoen aan wetgewing en produseer voedsel, maar 82% is disfunksioneel.^[1] CPA’s besit ongeveer 3 549 489 hektaar grond in Suid-Afrika.

Die disfunksie word toegeskryf aan lede van CPA’s wat belangstelling in die boerdery verloor, interne geskille, konflik, CPA-leiers wat onwettige transaksies aangaan, korrupsie en talle ander uitdagings. In baie gevalle het dit ‘n armoedestrik geword wat gekenmerk word deur diefstal en vandalisme.

Met die uitsondering van ‘n paar suksesverhale, onthul die GTAC STUDY wat in 2022 gepubliseer is ^[2] dat die Agricultural Land Holding Account (ALHA) Trading Entity konsekwent sy begroting onderbestee. Dit is as gevolg van die stadige verkryging en herverdeling van grond, sowel as swak produktiwiteit op herverdeelde plase. Volgens die verslag het ALHA die afgelope 5 jaar nie daarin geslaag om die meeste van die gestelde teikens te bereik nie. Ondoeltreffendheid in die implementering van beleide wat bedoel is vir ondersteuning na vestiging is ‘n groot kopseer. Gebrek aan befondsing en finansiering selfs ‘n groter probleem. Om volhoubaar te boer verg kundigheid en kapitaal. Goedkoop en geduldige kapitaal!

Met die uitsondering van ‘n paar suksesverhale, toon ‘n verslag oor die Herkapitaliserings- en Ontwikkelingsprogram (RADP) wat in 2022 in die parlement voorgelê is, ook ‘n skokkende toedrag van sake in terme van grondhervorming. Die meeste plase wat RADP ontvang het, het medium tot kommersiële potensiaal gehad. Die beoordeling van die prestasie van die plase het aan die lig gebring dat RADP nie ‘n beduidende impak op produktiwiteit gehad het nie. Van die 529 plase wat RADP ontvang het, het 132 (24%) op medium- en kommersiële skaal geproduseer. Die res van die 397 (76%) plase het in bestaansboerderye verval óf was glad nie produktief nie. 

Suid-Afrika staar ernstige risiko’s in die gesig as die Onteieningswet, 2024 nie eiendomsreg beskerm nie, maar dit eerder beperk en ondermyn. Suid-Afrika se boere produseer voedsel op die rug van skuld. Wie gaan belê op grond waar die eienaarskap nie seker is nie. Suid-Afrika se huiseienaars belê in eiendom en ander bates en skuld finansiële instellings sowat R4 triljoen. As dit in die gedrang kom, sal kapitaaluitvloei en verarming oornag plaasvind.

Dit klink alarmisties, maar elke burger in die land sal verarming en honger in die gesig staar as die toepassing van die Onteieningswet, 2024 nie in lyn is met die Grondwet en met gesonde ekonomiese beginsels nie. Laat ons nie eiendomsreg beperk nie, maar dit eerder uitbrei. Eiendomsbesit bring welvaartskepping mee! Dit benodig ons dringend in Suid-Afrika.

^[1] https://static.pmg.org.za/CPA_ANNUAL_REPORT_2023-2024_30Sep2024_Final_Draft_Ramasodi_12h45.pdf

^[2] https://www.gtac.gov.za/pepa/wp-content/uploads/2022/04/ALHA-Spending-Review-Report.pdf