Uitgereik deur Ismail Joosub namens die FW de Klerk Stigting op 12/03/2025

*Hierdie artikel is vir die eerste keer as ‘n meningstuk deur Business Day op 12/03/2025 gepubliseer.

Vir die eerste keer in demokratiese Suid-Afrika is die voorlegging van die Nasionale Begroting uitgestel. Die rede? ’n Dooiepunt in die Regering van Nasionale Eenheid (“RNE”) oor ’n voorgestelde BTW-verhoging. Die ANC, wat nou gedwing word om in koalisie te regeer, het in stryd met ander koalisievennote gekom oor die voorgestelde 2%-verhoging, wat die DA spesifiek teengestaan het op grond daarvan dat dit die armes sou benadeel en die ekonomie sou verswak. Die dooiepunt het skokgolwe deur die ekonomie gestuur, die rand met 1% teenoor die dollar laat verswak en beleggersvertroue geskaad. Maar, behalwe vir die markte en politieke gevolge, is die grootste impak van hierdie vertraging op openbare dienste – veral onderwys. Sonder ’n begroting kan provinsies nie behoorlik vir hul besteding beplan nie en reeds word skole regoor die land swaar getref deur befondsingstekorte.

KwaZulu-Natal se onderwysstelsel staar ’n ernstige krisis in die gesig. Weens begrotingsbeperkings kan die provinsie vanjaar tot 19 000 onderwysposte verloor. Om dit in perspektief te plaas het die provinsie sowat 6 000 openbare skole wat sou beteken dat meer as drie onderwysers gemiddeld per skool sal verloor. In ’n stelsel wat reeds onder druk is, sal hierdie besnoeiings ernstige oorbevolking tot gevolg hê. Klaskamers van 35 tot 40 studente kan met meer as 50 of selfs 60 leerders sit. Die impak is nie net teoreties nie. Die provinsie het in 2024 ’n matriekslaagsyfer van 89,5% behaal, maar om dieselfde sukses te behou is onmoontlik wanneer duisende onderwysers uit die stelsel verwyder word. Die Wes-Kaap voel ook die druk en verwag om 2 400 onderwysposte weens ’n R3,8 miljard tekort oor die volgende drie jaar te verloor. Dit is nie net getalle nie – dit is die onderwysers wat verantwoordelik is vir die toerus van die volgende generasie met die vaardighede wat hulle nodig het om betekenisvol tot die ekonomie by te dra.

Begrotingsbesnoeiings in onderwys lei nie net tot onderwysertekorte nie, dit verlam die hele stelsel. Skole wat reeds met onvoldoende infrastruktuur sukkel, sal selfs minder geld vir instandhouding ontvang. Tekorte aan handboeke, skryfbehoeftes en tegnologie sal vererger, veral in minderbevoorregte gebiede. In ’n land waar meer as 1 700 skole steeds op puttoilette staatmaak, beteken verdere begrotingsbeperkings dat duisende leerders daagliks hul lewens sal waag net om ’n badkamer te gebruik (’n flagrante miskenning van menseregte). In die Oos-Kaap, waar ’n skokkende 3 785 skole nie behoorlike sanitasie het nie, kan hierdie besnoeiings veroorsaak dat selfs basiese veiligheidstandaarde verder versleg. ’n Versuim om onderwysbefondsing te prioritiseer, het ’n direkte impak op die armste en mees kwesbare leerders, wat ongelykheid vergroot en sosiale mobiliteit beperk.

Die menslike koste van hierdie krisis word reeds gevoel. Nuut gekwalifiseerde onderwysers, wat die arbeidsmag behoort te betree, staar nou ’n al hoe donkerder arbeidsmark in die gesig. Een onderwyser in KwaZulu-Natal het die situasie soos volg opgesom: “As ’n werklose gegradueerde is dit baie ontmoedigend, want nou sal ek ooit as onderwyser aangestel word nie?” Duisende opvoeders, in plaas daarvan om onderwys te gee, sal gedwing word om elders vir werk te soek. Baie sal ook die beroep heeltemal verlaat. Die rimpeleffek is dus enorm. Minder onderwysers beteken groter klasgroottes, minder individuele aandag vir leerders en uiteindelik ’n drastiese afname in die gehalte van onderwys. As dit voortgaan, sal Suid-Afrika selfs laer geletterdheids- en syfervaardigheidsyfers, laer matriekslaagsyfers en minder geskoolde gegradueerdes sien wat die arbeidsmag betree, wat ’n reeds sukkelende ekonomie verder ondermyn.

Onderwys is nie net nog ‘n staatsdiens nie—dit is ‘n grondwetlike reg. Artikel 29 van die Grondwet waarborg elke Suid-Afrikaner die reg op basiese onderwys, en die regering het die verpligting om dit ‘n werklikheid te maak. Maar wanneer begrotingsbesnoeiings die mees fundamentele aspekte van die onderwysstelsel begin raak—onderwysers, infrastruktuur en leermateriaal—is dit duidelik dat hierdie reg ondermyn word. Die gevolge van chroniese onderbefondsing in die onderwys strek verder as die klaskamer. Die Wêreldbank het reeds gewaarsku dat gebrekkige leesvaardighede in Suid-Afrika onder van die ergste ter wêreld is, met 81% van graad 4-leerders wat nie met betekenis kan lees nie. En die werklikheid is dat hierdie syfers net sal toeneem as finansieringstekorte voortduur.

Daar is egter maniere om hierdie krisis aan te spreek sonder dat daar verdere belastingverhogings ingestel óf onvolhoubare staatslenings aangegaan word. Kommersiële, markgedrewe oplossings bied ook geleenthede vorentoe. Openbare-private vennootskappe (“OPV’s”) kan broodnodige belegging in onderwysinfrastruktuur voorsien. Om private maatskappye toe te laat om skole te bou en in stand te hou, onder die vaandel van regeringsregulering, sal die finansiële las op die staat verlig terwyl dit beter fasiliteite vir leerders verseker. Onderwyseffekte soortgelyk aan staatseffekte kan ingestel word. Dit mag beleggers lok om sleutelprojekte soos nuwe skoolgeboue, digitale leerhulpbronne en onderwysersopleidingsprogramme te finansier.

Korporatiewe maatskaplike verantwoordelikheid (“KSV”)-inisiatiewe moet ook aangemoedig word deur geteikende belastingaansporings. Baie maatskappye belê reeds in onderwys, maar ’n gestruktureerde benadering—waar besighede belastingaftrekkings kan eis vir die ondersteuning van skoolinfrastruktuur, die verskaffing van beurse, of die skenk van leermateriaal—kan aansienlike private sektorbetrokkenheid stimuleer. ’n Ander opsie is ’n koopbewysstelsel, wat ouers die vermoë sal gee om te kies waarheen hulle hul kinders wil stuur, wat mededinging tussen skole verhoog en standaarde verbeter. Hierdie model is suksesvol in lande soos Swede en die VSA geïmplementeer, wat wys dat die bemagtiging van ouers met keuse lei tot beter uitkomste.

Tegnologie moet ook benut word om tekorte in onderwysers en hulpbronne aan te spreek. E-leerplatforms kan help om die gaping in gebiede met beperkte hulpbronne te oorbrug, deur digitale lesse aan te bied waar fisiese onderwysers ontbreek. As die regering die prioriteit stel om te belê in bekostigbare, skaalbare onderwystegnologie, kan dit die negatiewe impak van begrotingsbeperkings op leeruitkomste aansienlik verminder.

Die huidige trajek van onderwysfinansiering in Suid-Afrika is, eerlikwaar, onvolhoubaar. As die regering aanhou om begrotings in reële terme te sny, sal die land ’n langtermyn-krisis in die gesig staar wat verder strek as die klaskamer en die ekonomie benadeel. ’n Swak opgeleide arbeidsmag beteken laer produktiwiteit, hoër werkloosheid en uiteindelik laer belastinginkomste. Dit is ’n bose kringloop wat Suid-Afrika nie kan bekostig nie. Onderwys moet geprioritiseer word—nie net as ’n maatskaplike waarde nie, maar as ’n ekonomiese noodsaaklikheid.

Om die gevolge van hierdie besnoeiings om te keer, vereis dringende aksie. Die komende Nasionale Begroting moet voldoende fondse aan onderwys toewys om te verseker dat geen provinsie gedwing word om onderwysers af te lay of noodsaaklike dienste te sny nie. Staatsdepartemente moet nou saamwerk met die private sektor om befondsing te ontsluit en innoverende oplossings te skep om skole te ondersteun. Bowenal moet daar aanspreeklikheid wees—fondse wat aan onderwys toegewys word, moet hul beoogde teikens bereik, en ondoeltreffendhede moet uitgeskakel word.

Die werklikheid is duidelik: sonder dringende ingryping sal Suid-Afrika se onderwysstelsel voortgaan om agteruit te gaan en die toekomsvooruitsigte van miljoene jongmense sal in gevaar wees. Maar daar is steeds tyd om van koers te verander. Deur markgedrewe oplossings te omhels, verantwoordelike begrotingstoewysings te verseker en werklike hervorming te implementeer, kan Suid-Afrika steeds die reg op gehalte-onderwys vir almal verseker.