Dit moet beklemtoon word dat hoewel daar 17 wysigingswetsontwerpe was wat wysigings aan die Grondwet voorstel, dit die eerste keer is dat Suid-Afrika se jong demokrasie ‘n wysiging van ‘n reg in die Handves van Regte moet hanteer. Die Handves van Regte vorm die “hoeksteen van demokrasie in Suid-Afrika” en dit verskans die “regte van alle mense in ons land en bevestig die demokratiese waardes van menswaardigheid, gelykheid en vryheid” ingevolge artikel 7 van die Grondwet. Dit is dus noodsaaklik om sinvolle deelname aan die publiek te verseker.
Die wysigingswetsontwerp stel in wese die volgende voor:
- ‘n wysiging van artikel 25(2) van die Grondwet, om voorsiening te maak dat, volgens ‘n nuwe subartikel 3A, “’n hof, waar grond en enige verbeterings daarop onteien word vir die doeleindes van grondhervorming, bepaal dat die bedrag van die vergoeding nul beloop”. Die nuwe subartikel 25(3A) bepaal dat “nasionale wetgewing, onderworpe aan subartikels (2) en (3), spesifieke omstandighede moet uiteensit waar die hof kan bepaal dat die bedrag van die vergoeding nul is”.
In ‘n neutedop bepaal die voorgestelde wysiging dat die Hof kan beslis dat dit in sekere spesifieke omstandighede, waarvoor in gewone wetgewing voorsiening gemaak moet word, ingevolge artikel 25(3) van die Grondwet, dit billik sal wees dat die bedrag van vergoeding vir onteiening van grond en enige verbeterings daarop dat grondhervorming nul sal wees.
En daar is die vangplek. Die wysigingswetsontwerp – wat ‘n meerderheid van twee derdes vereis (en moontlik met ‘n meerderheid van 75% as dit beskou word om die oppergesag van die reg te skend, wat kragtens artikel 1 beskerm word), sal word aanvaar om die beginsel van die betaling van nul te bepaal vergoeding in onteieningsake wat met grondhervorming verband hou, daar te stel. Dit sal dan die bepaling van die omstandighede waaronder nulvergoeding betaal kan word, wat in gewone wetgewing gestipuleer sal word, aan ‘n eenvoudige meerderheid oorgelaat word om aan te neem of te wysig.
In Desember 2018 het die Minister van Openbare Werke ‘n Onteieningswetsontwerp gepubliseer. Die Onteieningswet van 1975 gaan die Grondwet vooraf en is berug om nie in ooreenstemming met die Grondwet te wees nie. Die Onteieningswetsontwerp het, onder andere, bepaal dat dit “regverdig en billik” kan wees vir “nulvergoeding” waar grond in sekere omstandighede in die openbare belang onteien word (soos grond wat vir spekulatiewe doeleindes gehou word en grond wat deur ‘n Arbeidshuurder besit of beset word (onder andere), maar dit het nie die omstandighede beperk nie en dit het slegs met grond verband gehou. Die voorgestelde wysigings in die Onteieningswetsontwerp van 2018 het enige wysiging van artikel 25 van die Grondwet voorafgegaan en dit is nie in die Parlement ter tafel gelê nie. Tydens die vergadering van die ad hoc-komitee op 3 Desember is daar ook kommer uitgespreek deur sekere politieke partye dat daar nie met die wysiging ooreengekom kan word sonder om die presiese omstandighede of voorwaardes te ken wat regverdiging verleen nie.
Die Stigting verwerp ook die insinuasie in die aanhef tot die wysigingswetsontwerp dat alle grond in Suid-Afrika aan “arbitrêre onteiening” onderwerp is.
Die Stigting ondersteun die grondwetlike doelwit van ‘n billike proses van grondhervorming, maar is fundamenteel gekant teen die wysiging van artikel 25 van die Grondwet. Dit stem saam met die hoëvlakpaneel onder voorsitterskap van voormalige President Kgalema Motlanthe dat die huidige bewoording van artikel 25 en ‘n behoorlike wetgewende raamwerk gebruik kan word om grondhervorming te bespoedig en eiendomsreg tot almal uit te brei. Die Stigting glo nie dat artikel 25 van die Grondwet behoorlik gebruik is om grondhervorming te bewerkstellig nie. Die Stigting sal die prosedure wat die Parlement onderneem en die inhoud van die voorgestelde wetsontwerp noukeurig bestudeer, voorberei om die voorgestelde grondwetlike wysiging met al die hulpbronne tot sy beskikking teen te staan.
Skakel na Wetsontwerp: https://pmg.org.za/call-for-comment/885/
Uitgereik deur die FW de Klerk Stigting
11 Desember 2019
