22 jaar na die aanvaarding van die finale Grondwet, is Suid-Afrika se grondwetlike demokrasie steeds besig om te verdiep, terwyl die Oppergesag van die Reg steeds ongeskonde is, ten spyte daarvan dat dit ernstig getoets word.
Onbekwame politieke leierskap, sowel as die ontwaking van staatsinstellings, het egter die verwesenliking van menseregte negatief geraak. Die Life Esidimeni-sterftes is ‘n goeie voorbeeld van sodanige onbekwame leierskap. Ten minste 144 psigiatriese pasiënte is dood nadat 1711 geestesongestelde persone in 2016 van die Life Esidimeni-hospitaal na swak toegeruste en onderbefondsde nieregeringsorganisasies (NGOs) in Gauteng verskuif is. Dit was glo sodat dat die Gautengse Departement van Gesondheid koste kon bespaar. Ten tyde van die skrywe van hierdie artikel word ondersoek ingestel, op bevel van die Konstitusionele Hof, om te bepaal om Bathabile Dlamini, die voormalige Minister van Maatskaplike Ontwikkeling, persoonlik aanspreeklik gehou moet word vir die koste wat aangegaan is tydens die betalingskrisis van die Suid-Afrikaanse Agentskap vir Maatskaplike Sekerheid. In hierdie geval is die Konstitusionele Hof gedwing om tussenbeide te tree en die uitbreiding van ‘n andersins ongeldige verlenging tussen SASSA en Cash Paymaster Services goed te keur, ten einde te verseker dat die nie-betaling van maatskaplike sekerheidstoelaes te verhoed
Die bewerings van staatskaping, wat vir die grootste deel van 2017 in die nuus was, het tot ‘n mate ‘n negatiewe uitwerking op sekere regte gehad. In die geval van die Estina-melkplaasprojek is R180 miljoen van staatsgeld weggelei van die kwesbaarste burgers, wie se lewensbestaan verbeter sou gewees het indien dit nie vir die korrupsie was nie. Dit is net ‘n paar van die vele voorvalle waarin die Staat sy plig versuim het om die Handves van Regte te respekteer, beskerm, bevorder en uit te voer.
Suid-Afrika se burgerlike samelewing is steeds luid en sterk, wat tot ‘n mate groter aanspreeklikheid deur die Staat verseker. Die media geniet in ‘n groot mate vryheid van uitdrukking. Die gesamentlike pogings van die burgerlike samelewing en die media verseker groter deursigtigheid. ‘n Regterlike kommissie van ondersoek na die bewerings van staatskaping, soos in die Openbare Beskermer se verslag, State of Capture, uiteengesit is, is ingestel in reaksie op die eise van die burgerlike samelewing vir ‘n responsiewe Staat.
Alhoewel meer Suid-Afrikaners as ooit toegang tot onderwys het, is die gehalte van onderwys wat aangebied word, van ‘n lae standaard en Suid-Afrika se onderwysstandaarde vaar swak in vergelyking met ander nasies. Die endemiese en deurdringende vlakke van geweldsmisdaad beteken dat die reg op lewe, sowel as vryheid en sekuriteit van die persoon, verswak in die afwesigheid van dapper staatsingrypings om die volgehoue erosie van sulke regte en vryhede te voorkom. Die hoogs ongelyke aard van die Suid-Afrikaanse samelewing beteken dat regte en vryhede verskillend ervaar word, met ‘n groter waarskynlikheid van regteskendings in die laerinkomste-groepe. Dit is hieroor dat daar ‘n sistematiese verswakking van die reg op lewe, gelykheid en vryheid en sekuriteit van die persoon voorkom.
Die Handves van Regte is nie self-uitvoerend nie. Dit is afhanklik van ‘n bekwame staat wat bewus is van sy grondwetlike verpligtinge en verbind is tot aanspreeklikheid, responsiwiteit en openheid as grondliggende waardes.
Deur me Phephelaphi Dube: Direkteur, Sentrum vir Grondwetlike Regte
20 Maart 2018
