Uitgereik deur Ismail Joosub namens die FW de Klerk Stigting op 23/08/2024

In die soeke na ‘n meer regverdig en billik samelewing, is Suid-Afrika se Swart Ekonomiese Bemagtigings (“SEB”) beleid – nou bekend as Breë-Basis Swart Ekonomiese Bemagtiging (“BBSEB”) – ontwikkel met die edele doel om die onregverdighede van die apartheid-era reg te stel. Hierdie beleid is ontwerp om te verseker dat voorheen benadeelde individue kan voordeel trek uit die land se ekonomie. Wanneer ons die gevolge van hierdie beleid ondersoek, word dit egter duidelik dat daar beduidende grondwetlike en ekonomiese kwessies is wat aangespreek moet word.

Die Grondwet is ‘n baken van hoop en billikheid, wat deur die beginsels van gelykheid en nie-rassigheid onderlê word. Artikel 9 van die Grondwet is die hoeksteen van ons raamwerk van gelykheid. Dit bepaal dat, “elkeen gelyk is voor die wet en die reg het op gelyke beskerming en voordeel van die wet.” Hierdie artikel verbied nie net diskriminasie nie, maar maak ook voorsiening vir regstellende aksie-maatreëls om gelykheid te bevorder. Spesifiek bepaal artikel 9(2) dat, “om gelykheid te bevorder óf te bereik, mag wetgewende en ander maatreëls wat bedoel is om persone, óf kategorieë van persone, wat benadeel is deur onregverdigheid, te beskerm óf te bevorder, geneem word.”

Die bedoeling agter hierdie bepaling is duidelik: om te verseker dat diegene wat histories gemarginaliseer is, die kans het om suksesvol te wees en volledig aan die ekonomie deel te neem. Die toepassing van hierdie beginsel deur BBSEB-beleid egter, het wesenlike vrae laat ontstaan oor óf hierdie maatreëls werklik die beoogde doelwitte bereik sonder om met ander grondwetlike beginsels in konflik te wees.

BBSEB, ingestel deur die Breë-Basis Swart Ekonomiese Bemagtiging Wet van 2003 en sy 2013-weergawe, poog om ekonomiese insluiting te bevorder deur swart eienaarskap, bestuurbeheer, vaardigheidsontwikkeling en voorkeuraankope te verbeter. Op grond van sy kerndoelwit, beoog BBSEB om ekonomiese ongelykhede aan te spreek deur swart Suid-Afrikaners in die hoofstroom-ekonomie te integreer.

Tog, ondanks die edele bedoeling, het BBSEB ‘n debat ontlok oor die belyning met grondwetlike waardes. Terwyl die beleid ‘n verskil gemaak het in die ontsluiting van geleenthede vir sommige voorheen gemarginaliseerde individue, het dit ook kritiek ontlok oor die toepassing daarvan. Die konsep van demografiese verteenwoordiging – om te verseker dat besighede en die publieke sektor die nasionale demografie weerspieël – het gelei tot komplekse en dikwels betwiste praktyke.

Die Werkgewersgelykheidswet (“WGW”) van 1998, wat BBSEB vooruit geloop het, vereis dat werkgewers rasseverteenwoordiging op alle organisatoriese vlakke bereik. Terwyl hierdie doelwit ten doel het om inklusiwiteit te bevorder, het die praktiese toepassing soms gelei tot onrealistiese teikens. Die druk om hierdie teikens te bereik kan lei tot aanstellings wat eerder op ras as op meriete óf kwalifikasies gebaseer is. Dit het soms die organisatoriese doeltreffendheid en dienslewering ondermyn, veral in die publieke sektor waar bevoegdheid en vaardigheid van die grootste belang behoort te wees.

In die private sektor is BBSEB se impak ewe ingrypend. Die streng vereistes en gereelde wysigings van die beleid het ‘n uitdagende omgewing vir besighede geskep. Maatskappye moet voldoen aan verskeie kriteria rakende eienaarskap, bestuurbeheer en aankope. Vir multi-nasionale korporasies en familie-besighede met bestaande strukture, vereis hierdie vereistes dikwels komplekse herstrukturering. Dit kan besonder kompleks wees en mag beleggings afskrik, aangesien beleggers stabiele en voorspelbare omgewings vir hulle kapitaal soek.

Verder dra die gereelde veranderinge in BBSEB-regulasies by tot ‘n omgewing van onsekerheid. Elke opdatering kan voldoeningsvereistes verander en besigheidsstrategieë beïnvloed, wat lei tot huiwering onder potensiële beleggers. Die Europese Unie Kamer van Koophandel het hierdie uitdagings uitgelig, en het opgemerk dat die vae toepassing van BBSEB-kriteria beduidende hindernisse vir buitelandse beleggers oplewer.

Die ekonomiese gevolge van BBSEB kan nie geïgnoreer word nie. Ekonomiese groei is noodsaaklik vir nasionale welvaart, veral om lewensstandaarde te verbeter en armoede te verminder. Die Fraser Instituut se Jaarverslag vir 2023 beklemtoon die korrelasie tussen ekonomiese vryheid en ekonomiese groeikoerse. Nasies wat vrye markte omarm en regeringsintervensie minimaliseer, ervaar tipies hoër groei en beter lewensstandaarde. In teenstelling, BBSEB se rigiede kwota en voldoeningsvereistes het gelei tot ondoeltreffendhede en laer ekonomiese groei.

Die WGW en BBSEB-beleide word verantwoordelik gehou vir verhoogde werkloosheid en verminderde staatsdoeltreffendheid. Die vereiste vir demografiese verteenwoordiging het in sommige gevalle gelei tot hoër operasionele koste en verminderde mededingendheid vir besighede. In die publieke sektor het die fokus op die bereik van demografiese teikens soms die noodsaaklikheid van doeltreffendheid en bevoegdheid oorskadu, wat gelei het tot verminderde dienslewering en verhoogde korrupsie.

Die regsagtergrond van BBSEB-beleide beklemtoon die grondwetlike kompleksiteite, veral wanneer dit ondersoek word deur die lens van die Konstitutionele Hof se uitspraak in die Van Heerden-saak. In Die Minister van Finansies en Ander teen Frederik Jacobus Van Heerden, het die Hof die grondwetlike geldigheid van maatreëls ingevolge artikel 9(2) van die Grondwet ondersoek, wat differensiasie toelaat om gelykheid te bevorder. Die uitspraak het beklemtoon dat regstellende aksie-maatreëls nie net op benadeelde groepe gemik moet wees nie, maar ook hulle posisie en substantiewe gelykheid werklik moet bevorder. Dit beteken dat sulke maatreëls sistemiese ongelykhede moet regstel en betekenisvolle voordele aan diegene wat histories gemarginaliseer is, moet verskaf.

Ten spyte van hierdie raamwerk, voldoen BBSEB-beleide dikwels nie aan hierdie grondwetlike kriteria nie. Die Zondo-kommissie het beklemtoon dat BBSEB gemanipuleer is om die belange van ‘n klein elite te bevorder, eerder as om breër ekonomiese ongelykhede aan te spreek. Harvard se Growth Lab en die Instituut vir Rassverhoudinge het BBSEB op soortgelyke wyse gekritiseer, en beweer dat die voortsetting daarvan ekonomiese groei belemmer en nie die breër benadeelde bevolking bevoordeel nie. In plaas daarvan om ekonomiese gelykheid op ‘n breë skaal te bevorder, het BBSEB soms net ‘n klein elite bevoordeel, wat baie benadeelde individue met krummels gelaat het. Hierdie verskil beklemtoon ‘n beduidende grondwetlike spanning: terwyl BBSEB poog om historiese onregverdighede aan te spreek, het die implementering daarvan nie volledig sy doelwitte van armoedevermindering en gelykheidbevordering bereik nie. Die aanhoudende hoë vlakke van ongelykheid dui daarop dat BBSEB nie voldoende voldoen aan die kriteria van substantiewe gelykheid soos beoog deur artikel 9(2) en die Van Heerden-uitspraak nie.

Verder beklemtoon artikel 195 van die Grondwet “breë verteenwoordiging” in openbare administrasie, maar fokus op kwotas in die praktyk. Dit dui daarop dat, hoewel diversiteit belangrik is, dit nie ten koste van doeltreffendheid en meriete moet wees nie. Die rigiede rasse-teikens wat deur BBSEB-beleide voorgestel word, bots dikwels met hierdie beginsel, aangesien hulle kwotas afdwing wat dalk nie in lyn is met die funksionele behoeftes van verskeie sektore nie.

In die lig van hierdie uitdagings is dit noodsaaklik om alternatiewe benaderings te verken wat meer in lyn is met die beginsels van gelykheid en billikheid soos uiteengesit in artikel 9. In plaas van om slegs op rassekwota staat te maak, kan ‘n model wat sosio-ekonomiese benadeling breër aanspreek, beter ooreenstem met die Grondwet se verbintenis tot substantiewe gelykheid. Hierdie benadering sou fokus op die verligting van armoede en die verskaffing van geleenthede gebaseer op behoefte, eerder as op ras alleen.

Ten slotte, terwyl BBSEB ingestel is om historiese onregverdighede aan te spreek en ekonomiese insluiting te bevorder, het die implementering daarvan beduidende grondwetlike en ekonomiese kommer ontlok. Dit is noodsaaklik om bemagtigingsbeleide te belyn met die Grondwet se beginsel van gelykheid (artikel 9) en die fundamentele waarde van nie-rassisme (artikel 1). Deur ‘n meer bevorderlike omgewing vir groei te skep wat sosiale doelwitte met ekonomiese doeltreffendheid balanseer, kan Suid-Afrika werk na ‘n meer billike en voorspoedige toekoms vir al sy burgers. Die pad vorentoe vereis ‘n verbintenis om beleid te herwaardeer en te hervorm om te verseker dat dit die breër doelwitte van geregtigheid en ekonomiese ontwikkeling dien, in werklike ooreenstemming met die waardes wat in ons Grondwet vervat is.