Uitgereik deur Ismail Joosub namens die FW de Klerk Stigting op 08/05/2025

Suid-Afrika se staatsfinansies is in gevaarlike vaarwaters. ’n Giftige mengsel van politieke dooiepunte, stygende skuldvlakke en chroniese wanbestuur het die nasionale begrotingsproses toenemend onbestendig gemaak. Terwyl die Parlement voorberei om op 21 Mei 2025 ’n hersiene nasionale begroting te ontvang, was die risiko’s selde hoër. Suid-Afrikaners het maande van onsekerheid deurstaan – ná ’n mislukte voorstel om die BTW te verhoog, toenemende skulddienskoste en nóg ’n jaar van eskalerende onreëlmatige besteding. Met dalende vertroue in die vermoë van sowel die uitvoerende gesag as die Parlement om duidelike fiskale leiding te bied, is dit tyd om te vra: Moet Suid-Afrika nie dalk ’n Kantoor vir Begrotingsverantwoordelikheid vestig nie?

Onlangse gebeure wys duidelik in dié rigting. Die begrotingsvoorstel van Februarie 2025 – wat deur interne geskille binne die Regering van Nasionale Eenheid (“RNE”) ontspoor is – het die strukturele gebreke in ons fiskale raamwerk ontbloot. Die voorgestelde verhoging van BTW van 15% tot 17% is met hewige teenstand van koalisievennote soos die Demokratiese Alliansie begroet, wat gewaarsku het teen die onbillike impak daarvan op arm huishoudings. Hierdie vasstelling het die indiening van die begroting vertraag en skokgolwe deur die finansiële markte gestuur. ’n Hersiene voorstel het gevolg, wat aanvanklik ’n geleidelike verhoging van 0,5% in BTW behou het en inflasie-aansuiwerings aan belastingdrempels laat vaar het. Maar selfs hierdie kompromie is uiteindelik teruggetrek na ’n kombinasie van regsaksie teen die Minister van Finansies en toenemende druk van verskeie koalisie- en opposisiepartye. Die aanhoudende onsekerheid het die ekonomie blootgestel, met skulddienskoste wat tot R389,6 miljard gestyg het en openbare skuld wat na verwagting teen 2026 ’n hoogtepunt van 76,2% van die BBP sal bereik.

Intussen gaan die patroon van vermorsing steeds ongehinderd voort. In die afgelope boekjaar alleen is R49,5 miljard se onreëlmatige besteding aangeteken – byna dubbel dié van die vorige jaar. Sleutel-staatsentiteite soos Eskom en Transnet bly afhanklik van reuse-reddingsboeie. Ekonomiese groei bly traag, vas onder 1%, en inkomstetekorte bedreig die volhoubaarheid van noodsaaklike staatsdienste. Hierdie omstandighede vereis nie net beleidsvernuwing nie, maar ook institusionele innovasie.

Die Parlementêre Begrotingskantoor van Suid-Afrika (“PBK”), wat in 2013 ingevolge die Wet op Wysiging van Geldrekeninge van 2009 tot stand gebring is, is gestig om die Parlement se fiskale toesigmandaat te ondersteun. Die kantoor lewer tegniese ontledings aan LP’s, berei oorsigte oor begrotingsake voor en help met die ontleding van inkomste- en bestedingstendense. Tog bly die impak daarvan beperk. Beperkte hulpbronne, ’n gebrek aan publieke sigbaarheid en noue administratiewe bande met die Parlement het sy vermoë om gesaghebbende en onafhanklike fiskale ontleding te bied, ernstig belemmer.

Hoewel die PBK se verslae waardevol is, word dit selde deur die publiek of media raakgesien. Die Parlement se saamgeperste begrotingstydraamwerk beteken boonop dat hierdie ontledings dikwels te laat kom om wesenlike invloed op besluite te hê. Verder het die PBK geen mag om begrotings te sertifiseer of staatsdepartemente te dwing om data te verskaf nie. Dit bly uiteindelik ’n ondersteuningsmeganisme vir LP’s – nie ’n onafhanklike fiskale waghond nie.

Vergelyk dit met die Verenigde Koninkryk se Office for Budget Responsibility (“OBR”), wat wyd beskou word as die goue standaard vir onafhanklike fiskale toesig. Die OBR is in 2010 gestig en in 2011 wetlik veranker. Dit stel amptelike ekonomiese vooruitskattings op, beoordeel die regering se nakoming van fiskale reëls en evalueer langtermynrisiko’s vir fiskale volhoubaarheid. Kritiek belangrik is dat Britse wetgewing die regering verplig om sy begroting op die OBR se vooruitskattings te baseer, óf om enige afwyking op ‘n deursigtige grondslag te verduidelik.

Anders as Suid-Afrika se PBK, is die OBR institusioneel onafhanklik. Sy leierskap word aangestel met toesig van alle politieke partye, sy verslae is bedoel vir openbare beoordeling, en sy bestaan verhoed dat regerings hul eie fiskale aannames manipuleer. Met verloop van tyd het die OBR ’n bron van geloofwaardigheid vir openbare en beleggersvertroue geword.

Suid-Afrika het dringend ’n soortgelyke instelling nodig. Gelukkig bied ons Grondwet reeds die nodige grondslag. Artikel 215 vereis dat die begrotingsproses deursigtigheid, aanspreeklikheid en doeltreffende finansiële bestuur bevorder. Artikel 216 bepaal dat daar eenvormige norme vir finansiële bestuur moet wees. Die Wet op Openbare Finansiële Bestuur van 1999 (“WOFB”) versterk hierdie grondwetlike beginsels deur staatsinstellings te verplig om openbare fondse met sorg en verantwoordelikheid te bestuur.

Boonop het die Parlement ’n duidelike plig ingevolge artikels 55 en 77 van die Grondwet om toesig te hou oor die nasionale begrotingsproses. Die Wet op Wysiging van Geldrekeninge van 2009 het aan die Parlement die mag verleen om fiskale voorstelle aan te pas. Maar die afgelope dekade het gewys dat, sonder ’n onafhanklike instelling wat die ekonomiese aannames agter hierdie voorstelle ondersoek, die Parlement se bevoegdhede in die praktyk aan bande gelê word.

’n Kantoor vir Begrotingsverantwoordelikheid – indien dit behoorlik ontwerp is – kan hierdie leemte effektief vul. Dit moet as ’n statutêre liggaam tot stand kom, onafhanklik van sowel die Parlement as die uitvoerende gesag, met ’n mandaat om die volgende te doen:

• Opstel van ekonomiese en fiskale vooruitskattings wat in die nasionale begroting en mediumtermynbegrotingsraamwerk gebruik word,
• Evalueer van die regering se prestasie teenoor fiskale teikens, insluitend skuldplafonne en tekortverminderingsplanne,
• Publiseer van verslae oor fiskale volhoubaarheid en risiko’s, met die doel om langtermyn strukturele bekommernisse te identifiseer,
• Bereken van die koste van belangrike beleidsvoorstelle op versoek van die Parlement,
• Verskaf van deursigtige verslae wat toeganklik is vir die publiek, burgerlike samelewing en die media.

Hierdie OBR moet wetlik gewaarborgde toegang hê tot alle relevante data van die Nasionale Tesourie, die SAID en ander departemente. Sy vooruitskattings moet openlik gepubliseer en formeel in die Parlement ter tafel gelê word. Leierskap moet deur ’n deursigtige, veelparty-aangestelde proses bepaal word, met ampstermyne lank genoeg om stabiliteit en onafhanklikheid te verseker.

Die OBR sal nie die Parlementêre Begrotingskantoor (“PBK”) of die Ouditeur-generaal vervang nie, maar eerder ’n aanvullende rol speel. Die PBK sal aanhou om as die Parlement se interne adviseur te dien, terwyl die OBR die breër openbare belang bevorder deur onafhanklike lig te werp op die geloofwaardigheid van die regering se fiskale beleid. Die Ouditeur-generaal kyk daarnaas hoe geld bestee is; die OBR sal fokus op of die regering se fiskale beplanning van meet af aan volhoubaar en verantwoordbaar is.

Belangrik is dat hierdie voorstel nie ’n wysiging van die Grondwet vereis nie. ’n Nuwe Wet van die Parlement – of ’n ingrypende wysiging van die Wysigingswet op Geldrekeninge van 2009 – kan die OBR tot stand bring met duidelike magte, verantwoordelikhede en beskermingsmaatreëls. Só ’n stap sal Suid-Afrika in lyn bring met meer as 50 lande wat reeds fiskale rade of kantore vir begrotingsverantwoordelikheid ingestel het – van Kanada tot Suid-Korea tot Kenia.

Hierdie voorstel gaan nie daaroor om die Tesourie te ondermyn of die regering se beleidsruimte te beperk nie. Dit gaan daaroor om te verseker dat elke begroting gegrond is op betroubare syfers, eerlike voorspellings en geloofwaardige planne. In ’n land waar die publiek se vertroue in fiskale bestuur laag is, kan ’n OBR help om weer geloofwaardigheid in die stelsel te vestig.

Die begroting van 21 Mei bied ’n beslissende geleentheid. Suid-Afrika kan óf aanhou op ’n pad van reaktiewe krisisbestuur en politieke verdeeldheid, óf hierdie oomblik benut om sy instellings te versterk. ’n Kantoor vir Begrotingsverantwoordelikheid sal nie moeilike fiskale besluite makliker maak nie – maar dit sal dit duideliker maak. En duidelikheid, in openbare finansies, is mag.

Dit is tyd om op te tree. Suid-Afrika se fiskale geloofwaardigheid hang daarvan af.