Uitgereik deur Ismail Joosub namens die FW de Klerk Stigting op 03/07/2025

Die FW de Klerk Stigting is diep bekommerd oor berigte dat die Minister van Hoër Onderwys en Opleiding, dr. Nobuhle Nkabane, die Parlement mislei het oor die aanstelling van polities gekonnekteerde individue as voorsitters van die rade van Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerhede (“SETA’s”). Hierdie gebeure tref die hart van verantwoordbaarheid en grondwetlike bestuur.

Artikel 55(2)(a) van die Grondwet vereis dat die Nasionale Vergadering meganismes daarstel om uitvoerende verantwoordbaarheid te verseker. Om die Parlement te mislei – of om feite onder eed verkeerd voor te stel – is nie net oneties nie; dit kan neerkom op minagting ingevolge artikel 13(b), saamgelees met artikels 17(2)(e) en 12(6) van die Wet op die Bevoegdhede, Voorregte en Immuniteite van die Parlement en Provinsiale Wetgewers 4 van 2004 – ’n strafbare oortreding met kriminele gevolge.

Die belangrikheid van SETA’s vir Suid-Afrika se vaardigheidsontwikkeling kan nie oorskat word nie. Daar is tans 21 Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerhede wat verantwoordelik is vir die bestuur van leerderskappe, vakleerlingskappe en ander vaardigheidsprogramme regoor die ekonomie. Saam bereik hulle jaarliks honderduisende studente en kursusgangers – baie van hulle jongmense uit gemarginaliseerde gemeenskappe.

SETA’s word nie deur algemene belasting befonds nie, maar eerder deur ’n meganisme genaamd die “Vaardigheidsontwikkelingsheffing” – ’n verpligte loonbelasting van 1% wat betaal word deur werkgewers met ’n jaarlikse loonrekening van meer as R500 000. Dit beteken dat beide die privaatsektor en gewone werkers, direk en indirek, tot die befondsing van hierdie instellings bydra. In 2023 alleen het hierdie heffing meer as R16 miljard opgelewer, waarvan meer as R12,8 miljard aan SETA’s toegeken is. Die oorblywende bedrag gaan aan die Nasionale Vaardigheidsfonds. Eenvoudig gestel: SETA’s word deur die publiek gefinansier, en enige vorm van politieke inmenging of wanadministrasie is ’n verraad van daardie openbare vertroue.

Tog was SETA-prestasie inkonsekwent. Verskeie akademiese en onafhanklike ondersoeke het ernstige tekortkominge in hul bestuur en uitsette aan die lig gebring. Slegs twee SETA’s is tydens ’n vorige omvattende oorsig as doeltreffend geïdentifiseer, terwyl baie nie hul kernmandate kon nakom nie. Dit is verontrustend dat die gemiddelde jaarlikse onderbesteding sowat 28% van die ingevorderde heffingsinkomste beloop – fondse wat aangewend behoort te word vir opleiding, maar wat dikwels verval weens swak bestuur of stelselmislukkings. Dit is juis om hierdie redes dat die hoogste standaarde van grondwetlike nakoming elke aanstelling binne die SETA-stelsel moet rig.

Laat ons geen twyfel laat nie: SETA’s speel ’n kritieke rol in die ontwikkeling van Suid-Afrikaners se indiensneembaarheid, veral onder jongmense. Hul rade moet saamgestel word deur deursigtige, merietebaseerde prosesse onder onafhanklike toesig – nie deur politieke kaderontplooiing nie. Enige manipulasie van hierdie aanstellings ondermyn die geloofwaardigheid van die naskoolse onderwys- en opleidingstelsel en verraai die vertroue van studente, werkgewers en die breë publiek.

SETA’s speel ’n kritieke rol in die toerusting van Suid-Afrikaners, veral jongmense, met vaardighede vir indiensneming. Die aanstelling van hul rade moet geskied deur deursigtige, meriete-gebaseerde prosesse met onafhanklike toesig – nie deur politieke ontplooiing nie. Enige manipulasie van hierdie aanstellings ondermyn die geloofwaardigheid van die naskoolse onderwys- en opleidingstelsel en skaad die vertroue van studente, werkgewers en die publiek.

Die Stigting doen ’n beroep op alle staatsorgane om hierdie saak met die erns te hanteer wat dit verdien, want integriteit in openbare aanstellings is nie ’n keuse in ’n grondwetlike demokrasie nie.