Uitgereik deur Ismail Joosub namens die FW de Klerk Stigting op 07/02/2025

Die samevloeiing van Suid-Afrika se Swart Ekonomiese Bemagtiging (“BBSEB”) wette en Elon Musk se wêreldwye sakeondernemings bied ‘n deurslaggewende oomblik vir die land se ekonomiese toekoms. Musk se Starlink-satelliet-internetdiens het die potensiaal om een van Suid-Afrika se mees dringende probleme aan te spreek: die digitale kloof. Deur bekostigbare internet aan te bied, veral aan onderbediende, landelike gemeenskappe, kan Starlink die landskap van Suid-Afrika se digitale ekonomie radikaal verander. Maar, nes baie ander buitelandse maatskappye wat Suid-Afrika se mark wil betree, staar Starlink ‘n beduidende regulatoriese uitdaging in die gesig: BBSEB-wette vereis dat internasionale kommunikasie maatskappye 30% swart eienaarskap moet hê.

Hierdie vereiste, wat deel is van Suid-Afrika se Wet op Breë-Basis Swart Ekonomiese Bemagtiging (“BBSEB”) van 2003 – wat poog om die nalatenskap van apartheid reg te stel en ekonomiese insluiting te bevorder – is ‘n struikelblok vir maatskappye soos Starlink wat op globale bedrywighede gemik is. ‘n Potensiële oplossing lê egter in die Equity Equivalent Programme (“EEP”). Die EEP stel buitelandse maatskappye in staat om BBSEB-verpligtinge na te kom, nie deur direkte eienaarskap nie, maar deur te belê in projekte wat swart-besit besighede en onderverteenwoordigde gemeenskappe bevoordeel. Hierdie alternatiewe benadering kan maatskappye soos Starlink in staat stel om Suid-Afrika se mark te betree, terwyl hulle steeds bydra tot die ekonomiese transformasie wat in ons Nasionale Grondwet uiteengesit word.

Dit is meer as net ‘n regulatoriese gesprek – dit gaan oor hoe Suid-Afrika se ekonomiese toekoms op ‘n manier wat beide inklusief en volhoubaar is, sal ontvou. En dit is ‘n gesprek wat tans plaasvind, terwyl die regering begin om die uitbreiding van die EEP na multinasionale ondernemings wat ‘n Elektroniese Kommunikasienetwerkdiens (“EKND”)-lisensie soek, te ondersoek. Die relevante Wet op Elektroniese Kommunikasie van 2005, in artikel 9(2)(b), bepaal dat internasionale kommunikasiemaatskappye ‘n minimum van 30% swart eienaarskap (of hoër, soos voorgeskryf) moet hê wanneer hulle aansoek doen vir lisensies in Suid-Afrika. Hierdie bepaling is deel van die land se pogings om transformasie in die sektor te bevorder en breër deelname aan die ekonomie te verseker.

Die Saak vir EEP bo BBSEB

Die argument om die EEP uit te brei eerder as om net op BBSEB te staat te maak, is beide prakties en beginselvas. Die Grondwet stel ‘n nie-rassige, inklusiewe samelewing voor waar transformerende beleide ontwerp is om vorige onregte aan te spreek sonder om nuwe vorme van uitsluiting te skep. Hierdie visie is dikwels gekonfronteer met die realiteite van BBSEB-implementering. Terwyl die oorspronklike doel van BBSEB was om swart Suid-Afrikaners toegang te gee tot betekenisvolle ekonomiese deelname, het die beleid nie altyd sy belofte nagekom nie.

Die Zondo-kommissie se onthullings van staatskaping het blootgelê hoe BBSEB soms deur ‘n polities verbonde elite gekaap is, wat die doel daarvan om die meerderheid te bemagtig, verwater het. In plaas daarvan om Suid-Afrika se ekonomie te transformeer, het BBSEB in sommige gevalle ‘n middel geword vir ‘n paar individue om rykdom en mag te versamel.

Dit is hier waar die EEP ‘n verfrissende alternatief bied. Deur maatskappye aan te moedig om in langtermyn sosio-ekonomiese projekte te belê, eerder as om net eienaarskapkwotas te vul, ondersteun die EEP die ware gees van bemagtiging. Die fokus verskuif van tokenistiese eienaarskaptransaksies na volhoubare beleggings in gemeenskappe, insluitend befondsing vir plaaslike swartbesighede, die opstel van vaardigheidsontwikkelingsprogramme en die verskaffing van digitale infrastruktuur in minder bediende gebiede. Dit is tasbare, blywende veranderinge wat geleenthede skep vir ekonomiese deelname wat verder strek as net eienaarskap.

Bowendien het globale maatskappye reeds bewys hoe die EEP tot betekenisvolle transformasie kan lei. Amazon het in IKT-opleidingsprogramme en toelaes vir swartbesighede belê, terwyl JPMorgan se Abadali-fonds swart entrepreneurs in die finansiële sektor bemagtig het. Selfs Google het ‘n presedent gestel deur R180 miljoen in advertensiekrediete en opleidingsprogramme vir klein besighede in Suid-Afrika by te dra. Hierdie inisiatiewe strek veel verder as net die nakoming van die wet; hulle beliggaam werklike bemagtiging en volhoubare ekonomiese groei.

Die kontras met tradisionele BBSEB, wat dikwels te eng op eienaarskap fokus, kan nie groter wees nie. Alhoewel eienaarskap ‘n belangrike maatstaf van bemagtiging bly, is dit nie die enigste maatstaf van sukses nie. Die EEP laat maatskappye soos Starlink toe om op maniere wat beter in pas is met die land se grondwetlike waardes, by te dra tot Suid-Afrika se groei. Dit bevorder inklusiewe groei deur gemeenskappe wat dit die meeste nodig het, direk te bevoordeel, sonder om op eienaarskapkwotas staat te maak wat nie altyd die gewenste uitkomste sal lewer nie.

Musk, Trump en die Breër Konteks

Die gesprek rondom Starlink se toetrede tot Suid-Afrika het nie net die aandag van beleidmakers getrek nie, maar ook van enkele hoëprofiel internasionale figure. Veral Elon Musk het hom in die middel van ‘n diplomatieke stryery tussen Suid-Afrika en die Verenigde State bevind. Die nuwe Amerikaanse president, Donald Trump, het ’n (vals) alarm oor Suid-Afrika se grondhervormingsbeleid, insluitend onteiening sonder vergoeding, gemaak. Hierdie opmerkings, wat gedreig het om Amerikaanse befondsing aan Suid-Afrika te besnoei, het olie op die vuur gegooi in ‘n reeds hewige debat oor Suid-Afrika se transformasiebeleid.

Alhoewel die kwessie van grondhervorming apart is van Starlink se besigheid in Suid-Afrika, is die onderliggende spanning duidelik. Musk se frustrasie met Suid-Afrika se beleid, veral met betrekking tot eienaarskapswette, weerspieël breër bekommernisse oor die regulatoriese omgewing in die land. Daar is ‘n duidelike gevoel dat internasionale maatskappye soos Starlink dalk sal sukkel om Suid-Afrika se komplekse transformasiebeleide te navigeer, al stem hul bedoelings ooreen met Suid-Afrika se doelwitte van digitale insluiting en ekonomiese ontwikkeling.

President Cyril Ramaphosa het egter met kenmerkende diplomatie gereageer, en Suid-Afrika se verbintenis tot sy grondwetlike waardes van regverdigheid, geregtigheid en gelykheid herbevestig. Ramaphosa het in sy gesprek met Musk dit duidelik gemaak dat Suid-Afrika se benadering tot ekonomiese transformasie gewortel is in die Grondwet, wat bepaal dat beleid moet werk om die verdeeldheid van die verlede te genees. Hierdie beginsels kan nie gekompromitteer word nie, maak nie saak hoeveel buitelandse beleggers die knyp van regulatoriese vereistes voel nie.

Die spanning tussen die lok van buitelandse beleggings en die bereiking van ware transformasie beklemtoon ‘n deurslaggewende punt: beleid moet gebalanseerd, regverdig en vooruitdenkend wees. Transformasie kan nie net beteken om buitelandse maatskappye uit te stoot of hulle te dwing tot eienaarskaptransaksies wat nie die breër doel van ekonomiese opheffing dien nie. Die Grondwet bepaal dat transformasiebeleide die volle en gelyke genieting van alle regte en vryhede moet bevorder, soos uiteengesit in artikel 9(2), wat voorsiening maak vir maatreëls wat persone beskerm of bevorder wat deur onbillike diskriminasie benadeel is, en gelykheid en nie-diskriminasie verseker. Hierdie doelwitte kan bereik word deur modelle soos die EEP, wat maatskappye in staat stel om deel te neem aan die groei van Suid-Afrika terwyl hulle steeds getrou bly aan die land se grondwetlike beginsels.

Die Pad Vorentoe?
Die pad vorentoe is duidelik. Suid-Afrika het ‘n benadering nodig wat sy grondwetlike waardes met sy ekonomiese realiteite verbind. Die EEP bied ‘n geleentheid om presies dit te doen. Deur maatskappye soos Starlink in staat te stel om in plaaslike bemagtigingsinisiatiewe te belê – of dit nou deur vaardigheidsontwikkeling, infrastruktuurprojekte of ondersteuning vir besighede in swart besit is – kan Suid-Afrika ‘n werklik inklusiewe ekonomie bevorder. Hierdie benadering verseker dat besighede, beide plaaslik en internasionaal, kan bydra tot ‘n meer regverdige samelewing sonder om vasgeval te word deur rigiede eienaarskapkwotas wat dalk nie altyd prakties of voordelig is nie.

Op die ou end is die vraag nie of Suid-Afrika maatskappye soos Starlink moet verwelkom nie, maar hoe dit op ‘n manier gedoen kan word wat sy grondwetlike verbintenis tot ekonomiese geregtigheid en gelykheid weerspieël. Deur modelle soos die EEP kan Suid-Afrika ‘n toekoms skep waar besighede floreer en alle Suid-Afrikaners voordeel trek uit die land se ekonomiese groei, en sodoende werklike bemagtiging bewerkstellig en nie net nakoming nie.