Die Direktoraat vir Prioriteitsmisdaadondersoek, beter bekend as die Valke, is spesifiek verantwoordelik vir die ondersoek van nasionale prioriteitsmisdade, soos ernstige handelsmisdade en ernstige korrupsie kragtens die Wet op die Suid-Afrikaanse Polisiediens (die Wet). Kragtens die Wet, moet die Minister, met instemming van die Kabinet, die ND aanstel, en die Minister moet dan aan die Parlement verslag doen oor die aanstelling. Die enigste kwalifiserende eienskappe van ND, soos met die Nasionale Direkteur van Openbare Vervolging, is dat die persoon, kragtens die Wet, ‘n Suid-Afrikaanse burger moet wees, en ‘n “geskikte en gepaste persoon, met in agneming van sy ervaring, pligsgetrouheid en integriteit, om toevertrou te word met die verantwoordelikhede van die betrokke amp...”.
Die Minister het Ntlemeza op 10 September 2015 aangestel, na afloop van ‘n aanstellingsproses wat aanbevelings deur ‘n onderhoudspaneel ingesluit het. Nadat die aanstelling gemaak is, het die Helen Suzman-stigting aan die Minister geskryf en volledige redes aangevra betreffende die aanstelling van Ntlemeza, asook afskrifte en enige dokumente en inligting op grond waarvan die aanstelling gemaak is. In die antwoord van die Minister op die vermelde versoek is dit baie duidelik dat uitsprake in die saak van Sibiya v the Minister of Police and Others, waarin Regter Matojane opmerkings gemaak het oor die integriteit van Ntlemeza, nooit deur die onderhoudspaneel in ag geneem is nie. Hierdie versuim is aan die kern van die aansoek om hersiening wat deur die Helen Suzman-stigting van stapel gestuur is.
Ter opsomming was die Sibiya-saak ‘n dringende aansoek en appèlaansoek gewees om die skorsing van generaal-majoor Sibiya in Desember 2014 deur die destydse waarnemende hoof van die Direktoor vir Prioriteitsmisdaadondersoek, Ntlemeza, ter syde te stel. Die Regter het spesifiek daarop gelet dat Ntlemeza se besluit om generaal-majoor Sibiya te skors, “ter kwade trou geneem is … arbitrêr was en nie rasioneel was ten opsigte van die doel waarvoor dit geneem is nie”. Ntlemeza het appèl aangeteken teen die beslissing en in die appèlaansoek het die Hof bevind dat Ntlemeza se optrede daarop wys dat hy “bevooroordeeld en oneerlik is…en nie oor integriteit en eerbaarheid beskik nie, hy het valse verklarings onder eed afgelê”.
In die Minister se beëdigde verklaring in die saak het hy erken dat hy die uitsprake in die Sibiya-saak gelees het, en dat ‘n memorandum van twee bladsye, gemagtig deur Ntlemeza, wat handel oor sommige van die kwessies van die uitspraak in die Sibiya-saak, aan die onderhoudspaneel gegee is. Geen bewyse is egter ingedien dat afskrifte van die uitsprake aan die onderhoudspaneel gegee is nie. Na die Minister se mening is die opmerkings betreffende die geskiktheid van Ntlemeza in die Sibiya-saak opmerkings en nie bevindings nie, en hou dit nie verband met Ntlemeza se geskiktheid vir die pos nie.
Die Hof het ‘n striemende aanval geloods op die Minister se versuim om afskrifte van die uitsprake in die Sibiya-saak aan die onderhoudspaneel te voorsien, en het beklemtoon dat die opmerkings deur Regter Matojane verband hou met die kern van ‘n geskikte en gepaste persoon, en dat dit geregtelike uitsprake deur ‘n hoë hof is, wat nie bloot ignoreer kan word nie. Vir leiding oor die uitleg van ‘n “geskikte en gepaste persoon” het die Hof die Konstitusionele Hof se uitspraak in Democratic Alliance v President of South Africa and Others (die Simelane-saak) oorweeg, wat verband hou met die aanstelling van Simelane as die Nasionale Direkteur van Openbare Vervolging deur die President. In die Simelane-saak het die President Simelane aangestel ten spyte van negatiewe bevindings oor die karakter van Simelane deur die Ginwala-kommissie. Die Hof het beklemtoon in die Simelane-saak dat die vereiste van ‘n “geskikte en gepaste persoon” noodsaaklike jurisdiksionele feite is, wat rasioneel verband moet hou met die besluit om die persoon aan te stel, en dus objektief vasgestel kan word. In die Ntlemeza-saak het die Hof verklaar dat die Minister versuim het om alle tersaaklike feite te oorweeg, wat ernstige twyfel laat ontstaan oor die integriteit van Ntlemeza om sodanige belangrike amp te beklee, en dat die besluit dus nie rasioneel was nie en ter syde gestel moes word.
Hierdie saak het weer eens lig gewerp op die wetgewende lacuna oor leiding oor wat ‘n “geskikte en gepaste persoon” is en die behoefte vir strenger vereistes vir persone wat openbare ampte beklee. Gelukkig kan regspraak aangewend word in sake soos General Council of the Bar of South Africa v Jiba and Others (Jiba-saak) en die Simelane-saak. Die Jiba-saak hou verband met die vraag oor of die respondente, almal advokate, steeds “geskikte en gepaste persone” is om steeds op die rol van advokate te wees ná hul optrede betreffende die vervolging van sekere sake. Die Hof het in Jiba beklemtoon dat een stap in die ondersoek na die skrapping van advokate kragtens die Wet op die Toelating van Advokate behels, die opweeg van die optrede waaroor gekla is, teenoor die optrede wat verwag word van ‘n geskikte en gepaste persoon insluit. Die feit dat hierdie bepaling ‘n waardebeoordeling insluit, beteken egter nie dat “die besluit ‘n besluit van subektiewe vasberadenheid word wat immuun teen objektiewe ondersoek is niemet inbegrithat one step in the inquiry test involved in the removal of advocates in terms”, en soos met alle besluite deur die uitvoerende gesag, moet die besluit, asook die proses waarvolgens die besluit gemaak is, rasioneel is.
Om te verseker dat die uitoefening van mag nie misbruik word nie, en dat die grondwetlike mandaat van hierdie belangrike openbare kantore behoue bly, raak die behoefte aan strenger wetgewende kwalifikasies en leiding – in ooreenstemming met geregtelike oorwegings oor faktore wat oorweeg moet word in dieaanstelling van posisies – al hoe duideliker.
*Ten tyde van die skrywe van hierdie artikel het Ntlemeza verlof tot appèl aangeteken en volgens mediaberigte het die Helen Suzman-stigting ‘n dringende aansoek ingedien sodat die bevel uitgevoer word.
Deur me Christine Botha: Regsbeampte, Sentrum vir Grondwetlike Regte
