Uitgereik deur Sonia Twongyeirwe namens die FW de Klerk Stigting op 26/06/2025

Inleiding

Die FW de Klerk Stigting se 2024 Menseregteverslagkaart bied ’n omvattende beoordeling van die stand van fundamentele regte soos vervat in die Suid-Afrikaanse Grondwet. Een van hierdie regte is die reg op toegang tot inligting, soos vervat in artikel 32 van die Grondwet. Hierdie reg waarborg dat elkeen toegang het tot enige inligting wat nié net deur die regering gehou word nie, maar óók tot inligting wat deur ’n privaat instansie gehou word, indien dit nodig is om ander regte te beskerm of uit te oefen.

PAIA se Rol

Die wetgewing wat uitvoering gee aan die reg op toegang tot inligting is die Wet op Bevordering van Toegang tot Inligting, 2000 (alombekend as “PAIA”). Dit beklemtoon dat toegang tot inligting belangrik is vir deursigtigheid en aanspreeklikheid. Dit dien as ’n fundamentele steunpilaar van ons demokrasie, aangesien die uitoefening van ander regte daarvan afhanklik is. Daar is ook die Wet op Beskerming van Persoonlike Inligting, 2013 (alombekend as “POPIA”), wat persoonlike inligting beskerm wat deur openbare en private liggame verwerk word, deur sekere minimum vereistes voor te skryf. Nakoming van albei wette word gemonitor en afgedwing deur die Inligtingsreguleerder.

Positiewe Ontwikkelings

In 2024 het die Inligtingsreguleerder ’n handhawingskennisgewing uitgereik teen die Staatsveiligheidsagentskap vir nie-nakoming van PAIA se verslagdoeningsvereistes. Die Inligtingsreguleerder het ook ondersoeke ingestel na maatskappye soos Meta, Google en TikTok.

Negatiewe Ontwikkelings

Die Parlement het op 25 Julie 2024 die Wetsontwerp op die Beskerming van Staatsinligting herleef, wat daarop gemik is om sensitiewe staatsinligting te beskerm. Dit beteken dat die Parlement dit nou weer sal oorweeg. Die wetsontwerp het berug geword as die “Geheimhoudingswetsontwerp” weens sy oorbreë definisies, drakoniese kriminalisering van die ontvangs van inligting, die afwesigheid van ’n openbare belang-verdediging, en die toepassing daarvan op alle staatsorgane.

Ten spyte daarvan dat dit aan die einde van 2013 deur albei Huise van die Parlement aanvaar is, is die wetsontwerp nooit in wetgewing onderteken nie. In die middel van 2020 het President Cyril Ramaphosa die wetsontwerp ingevolge artikel 79(1) van die Grondwet teruggestuur na die Parlement vir heroorweging. In ’n brief aan die destydse Speaker het hy sy kommer oor die ongrondwetlikheid daarvan uitgespreek. Sy bekommernisse het onder meer die wetsontwerp se inbreuk op die regte om inligting te ontvang en idees oor te dra, asook toegang tot inligting wat deur die staat gehou word (artikels 16(1)(b) en 32(1)(a) van die Grondwet) ingesluit.

Ten Slotte

Die Parlement se herlewing van die Geheimhoudingswetsontwerp het die reg op toegang tot inligting geskend deur te probeer om staatsoptrede wat die publiek ongetwyfeld raak, te verdoesel. Daarteenoor het die Inligtingsreguleerder se optrede PAIA afgedwing deur ondersoeke in te stel na beide staatsveiligheidsagentskappe en privaatmaatskappye soos Meta en TikTok. Albei gevalle beklemtoon die kritieke rol wat die reg op toegang tot inligting in Suid-Afrika se demokrasie speel. Terwyl die land die spanning tussen nasionale veiligheid en openbare deursigtigheid navigeer, bly dit noodsaaklik dat wetgewende hervormings in lyn bly met die waarborge van die Grondwet om te verseker dat die reg op toegang tot inligting nie net behou word nie, maar versterk word. Vir meer inligting oor die gesondheid van hierdie belangrike reg, sien die FW de Klerk Stigting se 2024 Menseregteverslagkaart.