Suid-Afrika se vlugtelingsyfer staan teen ‘n agtergrond van meer as 25,4 miljoen vlugtelinge wêreldwyd, die hoogste aantal vlugtelinge wat ooit aangeteken is, volgens die UNHCR. Vlugtelingbevolkings neem vandag steeds toe, hoofsaaklik weens burgeroorloë en klimaatsverandering. In Suid-Afrika word die saak ook vererger deur die feit dat die Departement van Binnelandse Sake (die Departement) sukkel om ‘n agterstand van 150 000 vlugtelingstatus-appèlle af te handel. Volgens onlangse mediaberigte het die Departement die UNHCR versoek om hulp te verleen.
Suid-Afrika het die regshulpmiddels vir vlugtelinge om hul regte, om beskerming te verseker en suksesvol te integreer. Suid-Afrika is ‘n ondertekenaar van beide die VN-verdrag van 1951 met betrekking tot die status van vlugtelinge (VN-vlugtelingkonvensie) en die Afrika-unie se verdrag van 1969 oor die spesifieke aspekte van vlugtelingprobleme in Afrika (VN-vlugtelingkonvensie). Hierdie konvensies, wat die grondliggende konsepte vir die beskerming van vlugtelinge daarstel, word hoofsaaklik deur die Wet op Vlugtelinge uitvoering gegee. Die Wet op Vlugtelinge, in ooreenstemming met die kernbeginsel van ‘non-refoulement’ in die VN-vlugtelingkonvensie, verbied die terugstuur van vlugtelinge na ‘n land waar hul lewe of vryheid bedreig word weens hul “ras, godsdiens, nasionaliteit, lidmaatskap van ‘n bepaalde sosiale groep of politieke mening “.
Die Wet op Vlugtelinge waarborg nie net die beskerming wat in hierdie internasionale konvensies uiteengesit word nie, maar ook die vryheid om te beweeg en te werk. Die jongste wysiging van die Wet op Vlugtelinge, deur die Wysigingswet op Vlugtelinge van 2017 (wat nog in werking moet tree), bied positiewe misdaadvoorkomings- en integriteitsmaatreëls om korrupsie wat die asielproses ondermyn het, uit te wis. Ten spyte van hierdie positiewe wysigings het die burgerlike samelewing egter kommer uitgespreek oor die teenstrydigheid van sekere bepalings in ons wet met die internasionale reg. ‘n Duidelike voorbeeld hiervan is wysiging 4(1)(i) wat deur die Wysigingswet op Vlugtelinge van 2017 ingestel is, wat ‘n individu vyf dae gee om ‘n aansoek om asiel in te dien. In hierdie artikel word nie rekening gehou met individue wat in die buiteland bepaal dat hulle nie kan terugkeer weens die risiko van vervolging as gevolg van gebeurtenisse wat plaasgevind het nadat hulle hul land van herkoms verlaat het nie. Hierdie bepaling is in stryd met artikel 5 (1) van die AU-vlugtelingkonvensie, wat die “vrywillige aard van repatriasie” beklemtoon. Dit is ook in stryd met artikel 33 van die VN-vlugtelingkonvensie, die kernbeginsel van nie-refoulement, wat die uitsetting of terugstuur van ‘n vlugteling verbied wie se lewe of vryheid in gevaar is. Suid-Afrika het ‘n verantwoordelikheid om hierdie voorsiening te hervorm en in ooreenstemming te bring met plaaslike en internasionale humanitêre standaarde.
Wetgewende implementering, onvoldoende administratiewe kapasiteit en korrupsie is groot struikelblokke wat Suid-Afrika in die gesig staar om sy internasionale en binnelandse verpligtinge ten opsigte van vlugtelinge te bewerkstellig. Weens burokratiese mislukkings, korrupsie en onbevoegdheid, is die voorsorgmaatreëls van die Wet op Vlugtelinge swak geïmplementeer. Artikel 21 (4) van die Wet op Vlugtelinge – wat betref die reg op asielsoekers, is geskend deur die inhegtenisneming van asielsoekers op die grense, arrestasie van asielsoekers wat met vervalste dokumente die land binnedring, arrestasie ten spyte van die voorneme om aansoek te doen vir asiel, en inhegtenisneming voortspruitend uit toegangsprobleme tot Vlugtelingontvangskantore (RRO).
Weens onvoldoende administratiewe kapasiteit, ‘n gebrek aan kennis oor asielsoekers en vlugtelinge se regte, en ontoeganklike RROs, is asielsoekers en vlugtelinge nie in staat om om ‘n veilige hawe te bereik of die regte waarop hulle in die land en internasionaal geregtig is, op te eis nie. Kaapstad se RRO was op ‘n tyd die tweede besigste in die land en is noodsaaklik vir volgehoue toegang tot asielprosedures en vereniging van gesinseenhede. Die heropening van die Kaapse RRO was die onderwerp van verskeie hofbevele. Terwyl Durban, Musina en Pretoria gasheer vir ten volle funksionele RROs is, bly die situasie in Kaapstad onduidelik. Onlangse mediaberigte het verklaar dat die Departement in Junie 2019 ‘n nuwe kantoor in Maitland wou oopmaak.
Met beperkte toegang tot ‘n RRO in Kaapstad moet asielsoekers en familielede elke twee tot ses maande na Durban, Musina en Pretoria reis. Hierdie reise moet onderneem word totdat die finale vlugtelingstatus bepaal word. Dit wissel van vyf jaar tot meer as ‘n dekade in sommige gevalle, volgens berigte in die media. Vlugtelinge is dikwels nie in staat om alternatiewe RROs te besoek vir asielaansoeke of administratiewe optrede nie, as gevolg van gesondheidsorg, finansiële beperkings en / of onvermoë om af te kry by die werk. Dit is van kritieke belang dat die Departement ‘n ten volle funksionele RRO in Kaapstad heropen, een wat behoorlik onderhou moet word om dienste aan stedelike asielsoekende kliënte en vlugtelinge te lewer.
In die lig van die realiteite wat asielsoekers in Suid-Afrika in die gesig staar, is daar baie werk wat voorlê om die Wêreldvlugtelinge-dag waarlik te kan vier. Die teenstrydigheid tussen uitstaande skriftelike regte en swak wetgewende implementering moet aangespreek word, en die Departement moet aanspreeklik gehou word. Terwyl Suid-Afrika gasheer vir ‘n groot getal van die vasteland se vlugtelinge is en steeds hulpbronbeperkings ondervind, beteken dit nie hy kan sy internasionale en binnelandse verpligtinge om ‘n veilige toevlug vir asielsoekers te bied nie, versaak nie. Meer moet gedoen word om te verseker dat Suid-Afrika sy wetgewende vlugtelingbeleid implementeer, toesighoudende maatreëls verbeter redelike hersiening van elke asielaansoek verskaf.
Deur me Myra Sivaloganathan: Intern, Sentrum vir Grondwetlike Regte
19 Junie 2019
