Hierdie is slegs twee van dié wat aangemeld is. Dit is onwaarskynlik dat dit die enigste geval is van kinders wat dood is, beseer is of siek geraak het weens swak sanitasie-infrastruktuur by skole regoor die land. Miljoene van Suid-Afrika se kinders leef en gaan skool in die armste provinsies, waarvan Limpopo en die Oos-Kaap deel is. Die verantwoordelikheid om die veiligheid van leerders by staatskole te verseker – met toegang nie net tot die instrumente om te leer nie, maar die omstandighede om in te leer, met inbegrip van toepaslike infrastruktuur, soos toilette wat gediens word, funksionele klaskamers en ontspanningsgeriewe – is in die Departement van Onderwys gesetel.
Dit is belangrik om te verstaan dat menseregte met mekaar verband hou, onverdeelbaar is en interafhanklik is, en dat die reg op basiese onderwys, soos vervat in artikel 29 van die Handves van Regte (BoR), as sodanig nie bereik kan word sonder die nakoming van ander regte nie. Die versuim van die staat om toegang tot voldoende sanitasie te verskaf, raak die toegang tot menswaardigheid, opvoeding, gesondheidsorg en is in sommige gevalle die reg op die lewe. Die reg op onderwys is lank reeds ‘n probleem in die Oos-Kaap, Limpopo en selfs in KZN, waar kinders lang afstande in die donker loop om betyds by die skool te kom.
Equal Education, ‘n nie-regeringsorganisasie (NRO), wat ‘n voorstander is vir gehalte en gelykheid in die Suid-Afrikaanse onderwysstelsel, het die Departement van Basiese Onderwys in die Oos-Kaap hof toe gevat en geëis dat infrastruktuurplanne vir skole wat beskryf word as “vergete skole” in die provinsie geprioritiseer word. Die betrokke infrastruktuur verwys nie net na geboue nie, maar sluit water en sanitasie in. Hierdie verbeterings is vervat in die bindende regulasies vir norme en standaarde wat in November 2013 deur die Departement van Onderwys uitgereik is, waarin die inhoud van die reg op basiese onderwys toegelig word. Die sperdatum vir die implementering daarvan was November 2016 en is nie nagekom nie.
Equal Education wil ook die reg gebruik om die Departement van Onderwys te dwing om sy grondwetlike pligte uit te voer. Die Staat het aangevoer dat die uitvoering van hierdie regulasies afhang van die beskikbare hulpbronne, en het begrotingsbeperkings aangevoer as ‘n hindernis vir die uitvoering daarvan. Dit is problematies, aangesien die reg op basiese onderwys uniek saamgestel is. Dit is die enigste sosio-ekonomiese reg in die Handves van Regte – dit wil sê een wat hulpbronne van die Staat nodig het om dit uit te voer – wat nie met die standaardkwalifikasie van progressiewe / inkrementele verwesenliking kom nie. Daar is geen plek in hierdie verband vir die staat om die reg progressief uit te voer nie, dit moet uitgevoer word. Dit beteken dat die staat alles moet doen om te verseker dat alle leerders toegang het tot basiese onderwys en al die gereedskap wa nodig is om toegang daartoe te verkry.
Daarbenewens het die Departement van Onderwys aangevoer dat sy vermoë om sy verpligtinge na te kom, berus op die nakoming van ander staatsaktore, naamlik die Departement van Openbare Ondernemings (wie se verantwoordelikheid infrastruktuur in die land is), die Departement van Water en Sanitasie, sowel as die Departement van Energie (wat in beheer is van elektriese infrastruktuur). Alhoewel dit waar mag wees, is geen party nodig geag vir die verrigtinge in die Hoë Hof Bisho nie. Die vraag is dan duidelik: is daar samewerking of kommunikasie tussen die Departement van Onderwys en bogenoemde departemente in sy strewe om sy mandaat te bereik?
Die Departement van Onderwys is bekend daarvoor dat hy sy voete sleep as dit by die uitvoering van sy mandaat kom, en is bekend vir voorvalle soos die handboek-saak in Limpopo. In 2015 is R530 miljoen teruggegee aan die Nasionale Tesourie deur die Departement van Onderwys in die Oos-Kaap nadat hy, vir opeenvolgende jare, versuim het om die geld te bestee – ten spyte daarvan dat daar nie ‘n gebrek is aan projekte om te finansier nie. Basiese onderwys is ‘n gebied van gelyktydige verantwoordelikheid tussen nasionale en provinsiale regering, wat beteken dat die verantwoordelikheid om unieke probleme in ‘n provinsie aan te spreek, by die genoemde provinsie berus. Die gebrek aan kapasiteit van die Departement van Onderwys in die Oos-kaap is herhaaldelik in twyfel getrek. Hierdie situasie word vererger deur die volgehoue politiek van die Suid-Afrikaanse Demokratiese Onderwysersunie (SADTU), wat ‘n belemmering is vir die reg deur litigasie, die verkoop van onderwysposte en pogings van innovasie by die Departement te verhinder.
Section 27, ‘n ander prominente burgerlike samelewingorganisasie, wag tans op die uitspraak in die Michael Komape-saak, waar hy ‘n besluit aangevra het oor die Departement van Onderwys se aanspreeklikheid vir infrastruktuur en grondwetlike skadevergoeding, bo en behalwe gemeenregtelike skade. Na aanleiding van hierdie week se ikoniese arbitrasietoekenning in die Life Esidimeni-saak – waar R1 miljoen se grondwetlike skadevergoeding aan elke gesin toegeken is, kan nog ‘n grondwetlike skadevergoedingstoekenning die die regte van leerders regoor die land wat substandaard fasiliteite by hul skole het bevestig.
Dat onnodige sterftes van jong kinders die enigste manier is waarop die Departement van Onderwys sal oorweeg om aandag te skenk aan die dodelike status van skole in die armste provinsies, spreek tot die afwesigheid van ‘n menseregte-kultuur in die politieke leierskap. Verder beklemtoon dit die gebrek aan toesig en aanspreeklikheid in die betrokke departemente. ‘n Beslissing wat die Departement van Onderwys aanspreeklik hou, kan beteken dat miljoene ouers nie meer bekommerd moet wees dat hulle nie hul kinders aan die einde van die skooldag sal sien nie. Soos ons oor Menseregtedag besin, mag die ongelykheid en miskenning wat die staat getoon het teenoor diegene wat sy hulp nodig het, die grootste motivering wees om die regte in die Grondwet te handhaaf.
Deur Rebecca Sibanda: Regsassistent
22 Maart 2018
