Dit is wel nodig en nuttig om te kyk na wat ons wél van die kabinetsamestelling weet. Volgens artikel 91 van die Grondwet is dit die President se plig en prerogatief om die kabinet aan te stel en af te dank. Hierdie prerogatief is in die verlede egter selde op ‘n eensydige manier uitgeoefen, behalwe deur Jacob Zuma. Daarom is daar ‘n ooreenkoms dat President Ramaphosa die ander topvyf sal raadpleeg oor die samestelling van die Kabinet. Hierdie is ‘n interne reëling van die ANC en staan nie in die Grondwet nie. Wat wel op plekke in die Grondwet en wetgewing voorkom, is die twee vorms van konsultasie: “ná konsultasie” beteken dat die President met die ander topvyf oor sy planne praat, maar dat niemand van hulle ‘n vetoreg op sy besluit het nie. “In konsultasie” beteken dat die ander topvyf met hom moet saamstem oor die samestelling van die kabinet en in effek wel ‘n vetoreg het. Die werklikheid oor wat met die kabinetsaanstelings gaan gebeur, lê waarskynlik tussen die twee. Veral met Ace Magashule (en in ‘n mindere mate Jessie Duarte) in die topses sal daar waarskynlik sterk oortuigings na vore kom – iets wat President Ramaphosa taktvol maar met beslistheid sal moet hanteer. Die punt is: die President het nie ‘n heeltemal vrye hand om alleen oor die Kabinet te besluit nie.
En dit is natuurlik nie net waar van die onlangse verlede nie. Selfs in die dae van die Nasionale Party moes eerste ministers ‘n fyn balans handhaaf tussen byvoorbeeld die vier provinsies en die sterkte van die party in elkeen.
Die samestelling van enige Kabinet is die balansering van ‘n matriks van belange. In de geval van die ANC is dit selfs meer kompleks as met die destydse Nasionale Party. Die belange wat gebalanseer moet word, sluit die alliansievennote (SAKP en Cosatu) in, die provinsiale ANC’s (en veral KwaZulu-Natal wat niemand in die topses het nie), die Vroueliga en die Jeugliga; en les bes rasseminderhede, naamlik wit, bruin en Indiër Suid-Afrikaners. Daarby is die ANC se reël dat daar 50% vroue in die regering moet wees. Dit alles maak die aanstellingsproses baie moeilik.
Die besluit van President Ramaphosa (gesteun deur die ANC) dat die Kabinet verklein moet word, maak dit nóg moeiliker. In plaas van die huidige 34 ministers, sal daar dalk net 25 poste wees om “uit te deel”. In plaas van die huidige 35 adjunkte, sal daar waarskynlik net 13 tot 15 oorbly. Dit laat Ramaphosa met nie baie beweegruimte nie. Hy het wel reeds taamlike sterk uitsprake gemaak dat staatskapers, verdagtes en twyfelagtiges nie in die regering behoort te wees nie, en so ‘n sekere klimaat probeer skep vir sy aanstellings. Maar teen die agtergrond van die Vroueliga (lees Bathabile Dlamini) en ander Zumaïte se invloed, is die kanse dat die Kabinet ‘n 100% “Ramaphosa-kabinet” sal wees, skraal. ‘n Mens moet eerder verwag dat Ramaphosa kompromieë sal moet maak, en dat hoogstens 80% sy eerste keuses sal wees.
‘n Ander faktor wat ‘n rol mag speel, is dat daar ‘n verrassing of twee van buite die Parlement of selfs buite die ANC kan wees. Volgens art 91(3)(c) mag die President hoogstens twee ministers van buite die Nasionale Vergadering aanstel. Hierdie aanstellings kan van die privaatsektor kom, gegewe die noodsaaklikheid van leiers wat die ekonomie goed kan bestuur. Ramaphosa kan selfs verras deur (soos Zuma met Pieter Mulder gedoen het) een van die kleiner opposisiepartye ‘n kabinetspos aan te bied. Die kans (soos wat gespekuleer is) vir ‘n regering van nasionale eenheid, is egter skraal – veral gegewe die gemoedere in die ANC en die laer aantal stemme nog vars in die geheue.
Dit alles vorm die agtergrond vir die moontlikhede oor die samestelling van die Kabinet. Ramaphosa het ‘n mandaat van sy party en 57% van Suid-Afrika se kiesers om sy planne oor staatskaping, korrupsie, skoon regering en ekonomiese groei uit te voer. Hierdie mandaat word versterk deur die feit dat dit allerweë aanvaar word (met die uitsondering van Ace Magashule) dat Ramaphosa as persoon ‘n beduidende rol gespeel het om die oorwinning vir die ANC te verseker. Hy is dus nie meer ‘n ANC-president wat met 179 stemme by Nasrec gewen het nie, maar ‘n President van die land wat deur amper 10 miljoen kiesers verkies is. Hy is ook nie meer (soos Kgalema Motlanthe voor Zuma was) ‘n tussentydse President nie.
Daarby het hy sedert sy verkiesing as President in 2018, ‘n goeie fondament vir sy hervormings gelê. Die vele kommissies, die aanstelling van ‘n nuwe Nasionale Direkteur van Openbare Vervolging en haar ondersoekeenheid is net ‘n paar hiervan. Uit die onlangse NUK vergadering se bespreking van en besluit oor die ANC premierskandidate is die bogenoemde 80% beginsel duidelik: vyf uit die sewe premiers was “sy” kandidate (met die Noordwes provinsie nog uitstaande). Dit is ‘n goeie aanduiding wat moontlik met die kabinetsamestelling kan gebeur.
As mens Ramaphosa ernstig opneem oor sy planne met die ekonomie (en daar is geen rede om dit nie te doen nie), is dit voor die hand liggend dat, benewens die Nasionale Ontwikkelingsplan (waarvan hy mede-outeur was) as breë riglyn en goeie ekonomiese beleid, daar veral goeie implementering van beleid en goeie bestuur van die ekonomie nodig is. Berigte dat hy veral beheer wil neem van die ekonomiese groep portefeuljes, is dus goeie nuus. Maar die aanstelling van goeie bestuurders, eerder as blote beleidsmakers, is van uiterste belang. En hier kan Ramaphosa dalk verras met ‘n privaatsektor aanstelling of twee in die Kabinet. En selfs al gebeur dit nie, is die noodsaaklikheid vir nuwe senior aanstellings in die staatsdiens van mense wat die ekonomie kan bestuur, van die grootste belang. Ramaphosa het in die ekonomiese omgewing ‘n mengsel van stemme (en nie net ANC-lojaliste nie) nodig om die ekonomie en die land vorentoe te neem.
Teen hierdie agtergrond is die kanse beter as 60% dat President Ramaphosa ‘n redelike goeie en gebalanseerde Kabinet sal kan saamstel, ten spyte van die druk van die voormalige Zumaïete. Hy behoort die daadkrag te hê om ewe hard terug te druk. Hopelik sal hy ook die wysheid en gesonde verstand (“common sense”) hê om mense (binne en buite die Kabinet) aan te stel wat ook goeie implementeerders van beleid sal wees.
Dit is belangrik dat die entoesiasme ná die verkiesing en die politieke stabiliteit wat daarmee gekom het met die middelgrond wat 80% van die stemme getrek het, nou in aksie oorgesit word. President Ramaphosa, ons hou u (steeds) fyn dop…
Deur Theuns Eloff: Uitvoerende Direkteur, FW de Klerk Stigting
20 Mei 2019
