Die groter probleem is: wanneer sal ons weet wie besit wat? Die proses van regstelling vereis ‘n leergierige poging om data te versamel as uitgangspunt om die toepaslike apparaat te bou.
President Ramaphosa sal binnekort ‘n paneel saamstel om te help beplan aan en toesig te hou oor ‘n dramaties versnelde proses van grondhervorming. Dit word verwelkom, aangesien, soos blyk uit die verslag van die hoëvlakpaneel (die sogenaamde Motlanthe-verslag) die betrokke Departement nie die vermoë of wil het om grondhervorming behoorlik te implementeer nie. Maar – en dit is ‘n groot maar – hierdie Paneel sal aan niks kan beplan of oor toesig hou as hulle nie weet hoe groot die probleem is nie. Die grondliggende inligting, in hierdie geval, ‘n grondoudit, is alles. Selfs die vervolging van die “lae hangende vrugte” – in hierdie geval die 4 000 plase wat reeds in die staat se hande is – kan ‘n goeie beginpunt wees indien hierdie voorstel binne ‘n groter raamwerk verskans is met inligting oor wie besit.
Oor waarom dit nodig is, laat ons kortliks die twee nasionale grondoudits wat onlangs voltooi is, oorweeg.
Die eerste is in opdrag van AgriSA gedoen deur Agri Development Solutions (ADS). Die AgriSA-verslag het uitsluitlik op landbougrond gefokus, maar het tot ‘n mate ook die groter prentjie oorweeg. Hulle het ‘n transaksionele benadering gevolg en die kommersiële grondtransaksies wat in die Aktekantoor geregistreer is, aangevul met data van Stats SA en DAFF. Volgens die verslag bestaan Suid-Afrika uit 122,8 miljoen hektaar, waarvan 29,2 miljoen hektaar (25%) bestaan uit staatsgrond, verstedelikte grond, nywerheidsgebiede, myngrond, privaatbeheerde gebiede en nasionale parke. Die totale beskikbare landbougrond bestaan uit 93,3 miljoen hektaar (76%). Regeringprogramme vir die aankoop van landbougrond het 2,2 miljoen hektaar opgelewer, waar privaat aankope deur voorheen benadeelde individue 4,3 miljoen hektaar beloop. Sedert 2000 is altesaam 6,5 miljoen hektaar oorgedra. Die verslag toon dus dat daar vordering gemaak is met landbougrondhervorming – maar meer van die “mark” as van die staat. Die grootste probleem met die resultate van die AgriSA-verslag is dat dit slegs op landbougrond fokus en per definisie beperk is.
Die tweede oudit is die een wat in November 2017 deur die DRDLR gepubliseer is. Die metodologie was om die primêre bronne van data by die Aktekantoor, die Landmeter-generaal, die Departement van Binnelandse Sake en Stats SA te oorweeg. Dit gee die aantal grondeienaars volgens “landpakket-tipe” aan. Dit handel oor drie tipes grondbesit (plase en landbouhoewes, erwe en deeltitel) in terme van die individuele grondeienaars volgens ras, geslag en nasionaliteit.
Daar is egter verskeie ernstige probleme met die Staatsoudit:
- Die eerste is ‘n aantal opvallende onakkurate inligting en foute, veral in die uitvoerende opsomming. Daar word byvoorbeeld gesê dat individue, maatskappye en trusts 89 523 044 hektaar of 90% van die 114 223 276 hektaar grond besit. Die regte getal is eintlik 78.3%. Wanneer die subtotale van die tipe eienaarskap gekombineer word, maak dit ook nie sin nie.
- Die tweede probleem is dat die oudit sekere getalle aanneem of dit nie verduidelik nie. Wanneer private grondbesit bespreek word, spring dit (sonder verduideliking) van die 114,2 miljoen hektaar hierbo af tot 93,956 miljoen hektaar. Dit veronderstel dat die staat 27.96 miljoen hektaar besit, ‘n syfer waarvoor geen verduideliking gegee word nie. Op ‘n selfs vreemder manier, wanneer dit tabelle vir individuele grondbesit vir plase en landbouhoewes weergee, val die getalle tot 37 078 289 hektaar – sonder enige verduideliking. Volgens die verslag, besit blankes 72%, bruin mense 15%, Indiërs 5% en Afrikane 4% van hierdie 37,1 miljoen hektaar grond. Maar dit verteenwoordig slegs 30,4% van alle grond, en slegs 39,4% van alle privaat grond.
- Derdens, vir die doeleindes van grondhervorming, laat die oudit ‘n aantal vrae onbeantwoord. Wat is die grootte van staatsgrond? Sluit dit gemeenskaplike grond in? Watter persentasie plase en landbouhoewes kan en behoort beskikbaar te wees vir grondhervorming?
- The audit makes no distinction between agricultural, urban and communal land. In one section it states that “Agricultural holdings and Farms” make up 111 million hectares (or 90.9%) of the country. This is clearly not correct. Die oudit maak geen onderskeid tussen landbou-, stedelike en gemeenskaplike grond nie. In een afdeling word verklaar dat “Landbouhoewes en plase” 111 miljoen hektaar (of 90,9%) van die grond uitmaak. Dit is duidelik nie korrek nie.
Wat weet ons (soortvan) van die twee oudits?
- Suid-Afrika se totale landmassa is ongeveer 122.5 miljoen hektaar.
- Grond in staatsbesit maak 13,8 miljoen hektaar (AgriSA-oudit) uit. Dit sluit in staatsdepartemente, woude en nasionale parke. In die Staatsoudit van 2013 is dit op 17 miljoen hektaar gereken, maar geen aanduiding of dit gemeenskaplike grond insluit of nie.
- Gemeenskaplike grond (die voormalige tuislande en trustgrond) beloop tussen 16.32 miljoen hektaar (DAFF) en 18.037 miljoen hektaar (AgriSA).
Wat ons nog steeds nie weet nie na die oorweging van die twee oudits (en wat belangrik is vir grondhervorming) is ontstellend.
- Wat is die omvang van landbougrond in Suid-Afrika? ADS sê 97 miljoen hektaar, terwyl die regering se oudit dit op 111 miljoen hektaar plaas. Is deel van laasgenoemde gemeenskaplike grond wat vir landboudoeleindes gebruik word? Ons weet nie.
- How many hectares of agricultural land are owned by individuals? The Government Audit puts this at only 37 million hectares, but no explanation is given for this figure.
- Wat is die werklike aantal hektaar wat swart Suid-Afrikaners besit? Hoeveel munisipale grond word deur swart Suid-Afrikaners besit? Hoeveel hiervan kan na individuele eienaarskap omgeskakel word? Ons weet nie.
- Hoeveel grond in staatsbesit kan gebruik word vir grondhervorming? Hoeveel plase het die Staat gekoop of onteien wat vir swart boere beskikbaar sou wees? Ons weet nie.
- Hoeveel grond het die regering reeds vir swart boere verkry? En hoeveel kommersiële transaksies het plaasgevind? Wat is die werklike totaal van die grond wat sedert 1994 van wit na swart hande (insluitend staatsgrond) gegaan het? AgriSA reken dit op 11,3 miljoen hektaar. Maar dit word nie eers in die Staatsoudit genoem nie. Ons weet dus nie.
- Wat is die uiteensetting van eienaarskap van landbougrond in terme van gebruik? Die Regering Oudit praat oor 13. 9 miljoen hektaar wat verbou word en 97.5 miljoen hektaar wat “oop grond” is. Maar watter persentasie hiervan word deur wie besit? Ons weet nie.
- Aangesien die behoefte aan stedelike nedersetting en behuising duidelik groot is, hoeveel munisipale grond is hiervoor beskikbaar? Ons weet nie.
Wat baie duidelik uit die bogenoemde is, is dat die ooglopende gebrek aan data sal voortgaan om ‘n goeie gesprek oor grondhervorming en eiendomsregte in Suid-Afrika te kelder. Die imperatief om integriteit van die getalle is baie. Dit is die regering se taak om ‘n grondoudit so spoedig moontlik van stapel te stuur sodat daar konsensus kan wees oor watter grond in besit is van wie. Enige vertraging in hierdie taak sal lei tot self-toegediende skade en sal die vooruitsig om die ekonomie te laat groei en ‘n samehorige samelewing te skep, in die wiele ry
Deur Theuns Eloff: Uitvoerende Direkteur, FW de Klerk Stigting
12 June 2018