Op daardie tydstip is dit regoor die wêreld en in Suid-Afrika self as ons grootste prestasie beskou. Dit is beskou as die hoogtepunt van een van die merkwaardigste en suksesvolste konflikoplossingsprosesse – nie net in die geskiedenis van Suider-Afrika nie – maar ook in die onlangse geskiedenis van die wêreld. En tog word hierdie groot samekoms van al ons mense geleidelik uit ons geskiedenis gevee en word dit vervang deur ‘n triomfantelike verhaal dat 27 April niks meer as die ANC se revolusionêre oorwinning oor ‘n verslane en gediskrediteerde vyand was nie.
Die oorsprong van ons transformasieproses was heel anders. Net ‘n paar jaar voor 1994 het die wêreld en die meeste Suid-Afrikaners gevrees dat die land onvermydelik in die rigting van ‘n katastrofiese rasoorlog beweeg het. En toe skielik, aan die einde van die 1980s, het die situasie in Suider-Afrika tekens van belofte begin toon:
- Al die hoofpartye het aanvaar dat daar geen gewapende oplossing vir die probleme in die land kon wees nie. Die voortsetting van die afwaartse spiraal van weerstand en onderdrukking sou onvermydelik lei tot die vernietiging van die ekonomie en vooruitsigte vir ‘n beter toekoms vir almal. Een van die eerste leiers om dit te besef – vanuit sy sel in die Pollsmoor-gevangenis – was Nelson Mandela – wat ‘n lyn van kommunikasie na die regering van PW Botha geopen het.
- Nog ‘n belangrike faktor was die suksesvolle implementering van die VN se onafhanklikheidsplan vir Namibië in samewerking met die onttrekking van Kubaanse magte van naburige Angola.
- Die ineenstorting van die Sowjet-Unie – wat deur die val van die Berlynse Muur op 9 November 1989 gesimboliseer is – het nog ‘n groot struikelblok vir onderhandelinge vir die Nasionale Party-regering uit die weg geruim en die deur oopgemaak vir die vroeë aanvang van grondwetlike gesprekke.
- Moontlik die belangrikste faktor was die groeiende begeerte in al ons gemeenskappe vir ‘n regverdige en werkbare oplossing vir die probleme van die land – en die besef dat ons almal moet saamwerk om ‘n beter toekoms vir onsself en vir al ons kinders te verwesenlik.
En so het verteenwoordigers van al die belangrike partye in Desember 1991 by KODESA vergader – die Kongres vir ‘n Demokratiese Suid-Afrika. Hulle het dit gedoen op grond van ‘n historiese Verklaring van Voorneme, waarvan die eerste doel was:
“…om ‘n onverdeelde Suid-Afrika teweeg te bring met een nasie wat ‘n gemeenskaplike burgerskap, patriotisme en lojaliteit deel, wat te midde van ons diversiteit, vryheid, gelykheid en veiligheid vir almal, ongeag ras, kleur, geslag of geloof; streef na ‘n land vry van apartheid of enige ander vorm van diskriminasie of oorheersing.”
Gedurende die volgende twee jaar het die onderhandelende partye daarin geslaag om ooreenkomste te bereik oor ‘n Tussentydse Grondwet wat al die doelwitte wat in die Verklaring van Voorneme ingesluit is, beliggaam het. Hulle het dit gedoen ten spyte van talle krisisse wat veroorsaak is deur gesiglose geweld; sluipmoorde, dooiepunte, mense wat uitgeloop het en boikotte.
Ons kon sukses behaal omdat ons almal die behoefte aanvaar het om die redelike bekommernisse en belange van al ons gemeenskappe in ag te neem en soms pynlike kompromieë te maak om blywende ooreenkomste te bereik.
Die kernelemente van die Verklaring van Voorneme en die Tussentydse Grondwet is later vervat in die fundamentele waardes in artikel een van ons huidige Grondwet. Elke Suid-Afrikaner moet dit van harte ken. Dit sluit in “menswaardigheid, die bereiking van gelykheid en die bevordering van menseregte en vryhede; nie-rassigheid en nie-seksisme; oppergesag van die Grondwet en die heerskappy van die reg”; en ‘n ware “veelparty stelsel van demokratiese regering om aanspreeklikheid, responsiwiteit en openheid te verseker.”
In die daaropvolgende jare het ons net gedeeltelike sukses behaal om die fundamentele waardes ‘n werklikheid in die lewens van die meeste Suid-Afrikaners te maak:
- menswaardigheid bly miljoene Suid-Afrikaners ontwyk sonder behoorlike onderwys, indiensneming en maatskaplike dienste;
- Alhoewel ons gelykheid in die oë van die wet bereik het, bly ons een van die mees ongelyke samelewings in die wêreld wat betref gelykheid van uitkomste;
- ons het goeie vordering gemaak om sommige menseregte en vryhede en om nie-seksisme te bevorder – maar ons het min of niks gedoen om taal- en kultuurregte te bevorder nie;
- Ongelukkig kan ons nie meer as ‘n nie-rassige samelewing beskou word nie: rasseverhoudinge rafel al hoe meer uit; die regering propageer gereeld negatiewe rasse-stereotipes – en die vooruitsigte van baie Suid-Afrikaners word steeds deur hul ras bepaal.
- Die oppergesag van die Grondwet en die Reg word in die geheel steeds deur sterk en onverskrokke howe gehandhaaf, behalwe soms oor sake wat minderheidsregte raak.
- Soos ons ons sesde nasionale verkiesing sedert 1994 nader, bly ons ‘n funksionering veelparty-demokrasie – hoewel onlangse ontwikkelings ernstige vrae oor die aanspreeklikheid, reaksie en openheid van ons regeringsinstellings geopper het.
Nou, 25 jaar na die stigting van ons nuwe nie-rassige demokrasie, is daar vrese dat sommige van die beginsels waarop ons nuwe samelewing gebaseer is, dreig om te ontrafel:
- Daar is sommige binne die regerende Alliansie, wat verkeerdelik glo dat daar met kernelemente van ons onderhandelde nasionale akkoord weggedoen kan word, nou dat die “balans van magte” verander het;
- ons ekonomie is onder geweldige druk – baie daarvan veroorsaak deur wydverspreide korrupsie, die implementering van onvanpaste rasgebaseerde beleid en twyfel oor die regering se verbintenis tot eiendomsreg;
- Ons moet dringend doeltreffende stappe doen om ekonomiese groei te bevorder, ons onderwysstelsel te verbeter, meer doeltreffende maatskaplike dienste te voorsien en werkloosheid aan te pak.
- Ons moet praktiese en effektiewe beleide ontwikkel op grond van die beste voorbeelde van suksesvolle ekonomieë regoor die wêreld.
Ten spyte hiervan, is Suid-Afrika vandag ‘n baie beter plek as 25 jaar gelede.
Almal van ons moet ons pogings nou verdubbel om die visie te bereik wat ons in die grondliggende waardes van ons Grondwet verwoord het. Sodoende moet ons nie vergeet wat ons tydens ons groot transformasieproses kon bereik nie, toe ons vir ‘n wonderlike oomblik saamgewerk het om ‘n nuwe en beter samelewing te bou.
Deur FW de Klerk
26 April 2019
